Nguyễn Ánh là ai? Ông có công và tội gì? Góc nhìn toàn cảnh

Tổng quan về Nguyễn Ánh

Nguyễn Ánh, tên húy là Nguyễn Phúc Ánh, sinh ngày 8 tháng 2 năm 1762 tại Huế và mất ngày 3 tháng 2 năm 1820. Ông là cháu nội của chúa Nguyễn Phúc Khoát – vị chúa Nguyễn áp chót ở Đàng Trong. Sau khi dòng tộc chúa Nguyễn bị quân Tây Sơn lật đổ vào năm 1777, ông đã phải trốn chạy và bắt đầu cuộc chiến kéo dài 25 năm với nhà Tây Sơn để khôi phục lại ngôi vị. Năm 1802, ông đánh bại Tây Sơn, lên ngôi hoàng đế, lấy niên hiệu là Gia Long, thống nhất đất nước và kết thúc nhiều thế kỷ nội chiến ở Việt Nam.

Vua Gia Long được biết đến như một nhà lãnh đạo có tài năng quân sự, quyết đoán và nhất quán trong việc theo đuổi mục tiêu. Ông đã mở rộng lãnh thổ Việt Nam đến phạm vi lớn nhất trong lịch sử và chính thức sử dụng quốc hiệu “Việt Nam”. Tuy nhiên, ông cũng bị chỉ trích vì những chính sách trả thù tàn khốc và sự cởi mở với các thế lực ngoại bang để phục vụ mục đích chính trị của mình.

Bối cảnh lịch sử và con đường lên ngôi

Hoàn cảnh dẫn đến cuộc chiến chống Tây Sơn

Tình hình chính trị-xã hội thời kỳ cuối chúa Nguyễn

Cuối thế kỷ 18, Việt Nam bị chia cắt thành hai phần: Đàng Ngoài do vua Lê và chúa Trịnh cai quản, và Đàng Trong do các chúa Nguyễn điều hành. Tại Đàng Trong, sau khi chúa Nguyễn Phúc Khoát mất, Trương Phúc Loan – người nhiếp chính – đã nắm quyền và thi hành nhiều chính sách áp bức, bóc lột người dân, gây nên sự bất mãn sâu sắc trong nhân dân.

Xem thêm: Quốc triều hình Luật là bộ Luật được ban hành dưới triều đại nào? Toàn cảnh về bộ luật cổ đại, lịch sử và giá trị hôm nay

Trong bối cảnh đó, năm 1771, cuộc khởi nghĩa Tây Sơn do ba anh em Nguyễn Nhạc, Nguyễn Huệ và Nguyễn Lữ lãnh đạo đã nổ ra. Ban đầu, họ lấy danh nghĩa “diệt trừ Trương Phúc Loan, phù trợ chúa Nguyễn”, nhưng sau đó đã chuyển sang mục tiêu lật đổ các chúa Nguyễn.

Sự kiện gia tộc chúa Nguyễn bị diệt

Bước ngoặt quan trọng đối với Nguyễn Ánh đến vào năm 1777, khi ông mới 15 tuổi. Quân Tây Sơn đã tấn công vào Gia Định (Sài Gòn ngày nay), bắt và giết hầu hết các thành viên trong gia tộc chúa Nguyễn. May mắn thoát nạn, Nguyễn Ánh đã phải bôn ba, ẩn náu và bắt đầu hành trình gian khổ để khôi phục lại cơ nghiệp của dòng họ.

Nguyễn Ánh và quá trình chuẩn bị lực lượng

Cuộc sống lưu vong và hình thành ý chí phục thù

Sau khi thoát khỏi cuộc thảm sát năm 1777, Nguyễn Ánh đã phải sống cuộc đời lưu vong, nhiều lần phải trốn chạy quân Tây Sơn. Trong giai đoạn này, ông đã thể hiện ý chí kiên cường và quyết tâm báo thù cho gia tộc. Dù còn rất trẻ, ông đã thể hiện tài năng lãnh đạo và khả năng tập hợp lực lượng.

Năm 1780, khi mới 18 tuổi, Nguyễn Ánh đã được tôn làm Nguyễn Vương (vua Nguyễn), chính thức đảm nhận vai trò lãnh đạo các thế lực trung thành với chúa Nguyễn. Ông đã biến Sài Gòn – Gia Định thành căn cứ địa, tích cực xây dựng lực lượng, đóng thuyền, trữ lương và củng cố quân đội.

Liên minh với các cường quốc nước ngoài

Một trong những quyết định gây tranh cãi nhất của Nguyễn Ánh là việc cầu viện sự giúp đỡ từ các thế lực nước ngoài. Ông đã hai lần cầu viện Xiêm La (Thái Lan), khiến quân Xiêm kéo sang đánh vào Nam Bộ. Tuy nhiên, khi quân Xiêm xâm lược và tàn bạo với người dân, Nguyễn Ánh đã không hài lòng.

Quan trọng hơn, năm 1787, thông qua giáo sĩ Bá Đa Lộc (Pigneau de Behaine), Nguyễn Ánh đã ký Hiệp ước Versailles với Pháp, hứa nhượng cho Pháp đảo Côn Sơn và vùng đất Tourane (Đà Nẵng), cùng nhiều đặc quyền thương mại khác để đổi lấy sự hỗ trợ quân sự. Tuy hiệp ước này không được thực hiện do cuộc Cách mạng Pháp năm 1789, nhưng sau này đã trở thành cái cớ cho Pháp xâm lược Việt Nam.

Những thành tựu lớn của Nguyễn Ánh

Chiến thắng trước nhà Tây Sơn

Các trận đánh quyết định

Sau nhiều năm chuẩn bị và tích lũy lực lượng, từ năm 1787, Nguyễn Ánh đã trở lại và giữ vững được Nam Bộ làm căn cứ địa. Khi nhà Tây Sơn suy yếu sau cái chết đột ngột của vua Quang Trung (Nguyễn Huệ) vào năm 1792, Nguyễn Ánh bắt đầu tiến đánh về phía Bắc.

Trải qua nhiều trận đánh lớn nhỏ, đến năm 1801, quân Nguyễn đã chiếm được Phú Xuân (Huế), buộc vua Tây Sơn là Nguyễn Quang Toản phải chạy ra Bắc. Đầu năm 1802, Nguyễn Ánh tiếp tục tiến quân ra Bắc, đánh bại hoàn toàn nhà Tây Sơn, thống nhất đất nước sau hơn hai thế kỷ chia cắt.

Lễ lên ngôi và thành lập triều Nguyễn

Ngày 1 tháng 6 năm 1802, Nguyễn Ánh chính thức lên ngôi Hoàng đế, lấy niên hiệu là Gia Long, đánh dấu sự ra đời của triều Nguyễn – triều đại phong kiến cuối cùng trong lịch sử Việt Nam. Ông đã chọn Phú Xuân (Huế) làm kinh đô và chính thức sử dụng quốc hiệu “Việt Nam”.

Cải cách nông nghiệp và phát triển kinh tế

Hệ thống đồn điền và chính sách khuyến nông

Sau khi lên ngôi, vua Gia Long đã tiến hành nhiều cải cách nông nghiệp quan trọng. Ông đã phát triển hệ thống đồn điền – một hình thức mở rộng nông nghiệp truyền thống, trong đó chính quyền cung cấp công cụ nông nghiệp và hạt giống cho người dân để khai phá đất hoang, sau đó thu một phần thu hoạch làm thuế.

Chính sách này đã giúp giảm đáng kể diện tích đất bỏ hoang, không canh tác, đặc biệt là ở vùng Nam Bộ. Kết quả là sản lượng lương thực tăng lên, tạo ra thặng dư lớn có thể đánh thuế cho nhà nước, đảm bảo an ninh lương thực và ổn định xã hội.

Những mặt trái trong sự nghiệp của Nguyễn Ánh

Chính sách trả thù tàn khốc

Cách đối xử với quân Tây Sơn và gia tộc của họ

Một trong những điểm đen trong sự nghiệp của Nguyễn Ánh là chính sách trả thù tàn khốc đối với các thành viên và ủng hộ viên của nhà Tây Sơn. Kẻ bại trận bị xử tử bằng những cực hình ghê rợn. Đàn ông bị xé xác, phụ nữ và trẻ em bị voi giày đạp. Thi thể của họ bị vứt ngoài đồng cho quạ ăn.

Xem thêm: Nguyễn Huệ và Nguyễn Ánh: Ai tài giỏi hơn? Phân tích toàn diện

Điển hình là trường hợp của nữ tướng Bùi Thị Xuân, con trai của vua Nguyễn Huệ là vua Nguyễn Quang Toản và nhiều người khác đã phải chịu số phận thảm khốc. Chính sách “trảm cửu tộc” (giết đến 9 đời) của ông đã được áp dụng một cách triệt để, tạo nên nỗi kinh hoàng cho những ai từng gắn bó với nhà Tây Sơn.

Hệ thống chính trị độc tài tập trung

Vua Gia Long đã thiết lập chế độ “tam vô” được mô tả là rất độc tài: không lập trạng nguyên, không tể tướng và không hoàng hậu. Tất cả quyền lực đều tập trung vào tay vua. Đây là một hệ thống chính trị cực kỳ tập trung, khác biệt với cả mô hình truyền thống của các triều đại phong kiến trước đó.

Việc tập trung quyền lực tuyệt đối vào một người đã tạo ra tiền lệ cho các vua Nguyễn sau này, và có thể góp phần vào sự thiếu linh hoạt của hệ thống chính trị khi đối mặt với các thách thức từ phương Tây trong thế kỷ 19.

Mở đường cho sự can thiệp của phương Tây

Hậu quả từ Hiệp ước Versailles 1787

Mặc dù Hiệp ước Versailles năm 1787 không được thực hiện do cuộc Cách mạng Pháp, nhưng nó đã tạo ra một “nghiệp chướng” cho Việt Nam. Sau này, Pháp đã dựa vào hiệp ước này để làm cớ yêu cầu nhà Nguyễn cắt đất, và cuối cùng là xâm lược Việt Nam vào năm 1858.

Như giáo sư Trần Văn Giàu đã nhận xét: “Cầu viện Pháp, Hiệp ước Versailles đã tạo thành một ‘nghiệp chướng’ cho triều đình Nguyễn.” Điều này cho thấy những quyết định của Nguyễn Ánh, dù xuất phát từ nhu cầu tức thời, đã có những hệ quả lâu dài và tiêu cực cho đất nước.

Ý nghĩa lịch sử và di sản

Đánh giá về công lao của Nguyễn Ánh

Thống nhất đất nước và mở rộng lãnh thổ

Công lao lớn nhất của Nguyễn Ánh là đã thống nhất đất nước sau gần 300 năm chia cắt và nội chiến kể từ thời Nam Bắc triều (1533) đến hết thời Tây Sơn. Dưới thời ông, lãnh thổ Việt Nam được mở rộng đến mức lớn nhất trong lịch sử, kéo dài từ biên giới với Trung Quốc tới vịnh Thái Lan, bao gồm cả quần đảo Hoàng Sa và Trường Sa.

Ông cũng đã thiết lập một hệ thống hành chính tương đối ổn định, tạo điều kiện cho sự phát triển kinh tế, đặc biệt là trong lĩnh vực nông nghiệp. Những nỗ lực này đã đặt nền móng cho sự ổn định và phát triển của Việt Nam trong giai đoạn đầu thế kỷ 19.

Ảnh hưởng đến bản sắc dân tộc Việt Nam

Triều đại Nguyễn do Gia Long sáng lập đã tồn tại 143 năm (1802-1945), là triều đại cuối cùng trong lịch sử phong kiến Việt Nam. Mặc dù có nhiều điểm đáng tranh cãi, triều đại này đã để lại nhiều dấu ấn quan trọng trong lịch sử và văn hóa Việt Nam.

Đáng chú ý, chính từ vương triều Nguyễn đã sản sinh ra những vị vua yêu nước như Hàm Nghi, Thành Thái, Duy Tân – những người đã trở thành niềm tự hào của dân tộc trong cuộc kháng chiến chống Pháp. Điều này cho thấy, mặc dù có những quyết định gây tranh cãi, cơ nghiệp mà Nguyễn Ánh để lại vẫn có những đóng góp tích cực cho lịch sử dân tộc.

Kết luận

Nguyễn Ánh là ai? Ông có công và tội gì? Đến nay, sau nhiều cuộc tranh luận, phần lớn các nhà sử học đều công nhận Nguyễn Ánh là một nhân vật lịch sử phức tạp với cả thành tựu đáng ghi nhận và những quyết định gây tranh cãi.

Công lao lớn nhất của ông là thống nhất đất nước sau gần 300 năm chia cắt, mở rộng lãnh thổ Việt Nam đến phạm vi lớn nhất trong lịch sử, và thiết lập một hệ thống hành chính ổn định. Những cải cách nông nghiệp của ông cũng góp phần quan trọng vào sự phát triển kinh tế của đất nước.

Tuy nhiên, điểm trừ trong sự nghiệp của ông là chính sách trả thù tàn khốc đối với nhà Tây Sơn, hệ thống chính trị độc tài tập trung quyền lực, và việc cầu viện nước ngoài mà sau này có thể đã mở đường cho sự can thiệp của Pháp vào Việt Nam.

Xem thêm: Vua Quang Trung là người như thế nào? Chân dung người anh hùng áo vải

Như lichsuvanhoa.com đã từng nhận định, việc đánh giá các nhân vật lịch sử cần phải khách quan, toàn diện và đặt trong bối cảnh cụ thể của thời đại. Nguyễn Ánh, với tư cách là người sáng lập triều Nguyễn, đã để lại dấu ấn sâu đậm trong lịch sử Việt Nam, với cả những thành tựu và hạn chế của mình.

Câu hỏi thường gặp

Vì sao Nguyễn Ánh có thể đánh bại được nhà Tây Sơn?

Nguyễn Ánh đánh bại được nhà Tây Sơn nhờ nhiều yếu tố. Thứ nhất, ông có ý chí kiên cường và quyết tâm cao độ trong việc khôi phục cơ nghiệp của gia tộc. Thứ hai, ông biết cách tập hợp và sử dụng tài năng, thu phục được nhiều tướng lĩnh giỏi như Võ Tánh, Lê Văn Duyệt, Nguyễn Văn Thành. Thứ ba, ông đã nhận được sự hỗ trợ từ các thế lực nước ngoài, đặc biệt là từ các sĩ quan Pháp trong việc huấn luyện quân đội và xây dựng công sự. Thứ tư, sau khi vua Quang Trung qua đời năm 1792, nhà Tây Sơn dần suy yếu do mâu thuẫn nội bộ và sự cai trị yếu kém của những người kế vị, tạo cơ hội cho Nguyễn Ánh tiến hành cuộc phản công thành công.

Vai trò của người Pháp trong chiến thắng của Nguyễn Ánh như thế nào?

Người Pháp đã đóng vai trò quan trọng trong chiến thắng của Nguyễn Ánh, mặc dù không phải theo Hiệp ước Versailles 1787. Sau khi hiệp ước không được thực hiện do Cách mạng Pháp, Giám mục Bá Đa Lộc đã tự mình tuyển mộ một số sĩ quan và lính Pháp để giúp Nguyễn Ánh. Những người này đã giúp huấn luyện quân đội của Nguyễn Ánh theo phương pháp phương Tây, thiết kế và xây dựng các pháo đài kiên cố (như thành Gia Định), cải tiến hỏa lực và kỹ thuật quân sự. Sau khi Nguyễn Ánh lên ngôi, một số sĩ quan Pháp như Chaigneau, Vannier đã trở thành quan đại thần trong triều đình Huế. Tuy nhiên, họ cũng được xem là “tai mắt của Paris” và góp phần vào việc Pháp duy trì mối quan tâm đến Việt Nam, dẫn đến sự can thiệp sau này.

Có thể tham quan những di tích nào liên quan đến Nguyễn Ánh ngày nay?

Ngày nay, có nhiều di tích liên quan đến Nguyễn Ánh mà du khách có thể tham quan:

Kinh thành Huế – nơi ông đặt kinh đô sau khi lên ngôi, bao gồm Đại Nội, Hoàng thành và nhiều cung điện, đền đài khác
Lăng Thiên Thọ – lăng mộ của vua Gia Long, nằm cách trung tâm thành phố Huế khoảng 18km về phía nam
Thành Gia Định (hay còn gọi là thành Bát Quái) – công trình phòng thủ quan trọng do Nguyễn Ánh cho xây dựng với sự hỗ trợ của kỹ sư Pháp, nay chỉ còn một số dấu tích ở khu vực thành phố Hồ Chí Minh
Đền thờ Nguyễn Hữu Cảnh tại Biên Hòa – nơi có liên quan đến thời kỳ Nguyễn Ánh chiến đấu ở Nam Bộ
Bảo tàng Lịch sử Quốc gia Việt Nam tại Hà Nội và Bảo tàng Lịch sử Thành phố Hồ Chí Minh – nơi trưng bày nhiều hiện vật liên quan đến triều Nguyễn và vua Gia Long

Có tài liệu lịch sử nào quan trọng về Nguyễn Ánh được lưu giữ?

Hiện nay, có nhiều tài liệu lịch sử quan trọng về Nguyễn Ánh được lưu giữ:

Đại Nam thực lục tiền biên – bộ sử biên niên chính thức của triều Nguyễn, ghi chép chi tiết về hoạt động của Nguyễn Ánh từ khi còn là Nguyễn Vương đến khi lên ngôi Hoàng đế
Đại Nam liệt truyện – tập hợp tiểu sử các nhân vật quan trọng thời Nguyễn, bao gồm các tướng lĩnh và quan lại thân cận của Nguyễn Ánh
Khâm định Việt sử thông giám cương mục – bộ sử do triều Nguyễn biên soạn, có nhiều ghi chép về Nguyễn Ánh
Hoàng Việt nhất thống dư địa chí – tài liệu địa lý thời Gia Long, mô tả các vùng đất, sông núi thuộc lãnh thổ Việt Nam thời kỳ đó
Các hiện vật hoàng gia như ấn tín, long bào, sắc phong của vua Gia Long được lưu giữ tại Bảo tàng Cổ vật Cung đình Huế và các bảo tàng lịch sử khác

Triều đại Nguyễn đã ảnh hưởng như thế nào đến Việt Nam hiện đại?

Triều đại Nguyễn do Nguyễn Ánh sáng lập đã để lại nhiều ảnh hưởng đến Việt Nam hiện đại:

Về lãnh thổ: Ranh giới lãnh thổ Việt Nam ngày nay cơ bản được định hình dưới thời Gia Long, bao gồm cả việc khẳng định chủ quyền đối với các quần đảo Hoàng Sa và Trường Sa.
Về văn hóa: Di sản kiến trúc của triều Nguyễn, đặc biệt là Quần thể di tích Cố đô Huế, đã được UNESCO công nhận là Di sản Văn hóa Thế giới và trở thành biểu tượng văn hóa quan trọng của Việt Nam.
Về hành chính: Nhiều cơ cấu tổ chức hành chính hiện đại của Việt Nam vẫn mang dấu ấn từ thời Gia Long, như việc phân chia địa giới hành chính và mô hình quản lý nhà nước tập trung.
Về lịch sử: Triều Nguyễn là triều đại cuối cùng của chế độ phong kiến Việt Nam, đánh dấu sự kết thúc của một thời kỳ lịch sử và bắt đầu cho giai đoạn lịch sử cận đại với những thách thức từ chủ nghĩa thực dân.
Về quan hệ quốc tế: Những quyết định của Nguyễn Ánh trong việc cầu viện nước ngoài, đặc biệt là Pháp, đã góp phần tạo nên bối cảnh cho sự can thiệp của thực dân Pháp vào Việt Nam nửa thế kỷ sau đó, dẫn đến 100 năm đô hộ của Pháp và định hình lại hoàn toàn lịch sử Việt Nam hiện đại.

Nhấn ESC để đóng