Có thể bạn quan tâm:
Nhà Lê Trung Hưng do ai thành lập? Câu hỏi này dẫn chúng ta đến một trong những giai đoạn chuyển giao quyền lực quan trọng trong lịch sử phong kiến Việt Nam. Theo các tài liệu lịch sử chính thống, Nguyễn Kim chính là người đã khởi xướng và đặt nền móng cho công cuộc trung hưng triều đại nhà Lê vào năm 1533, sau khi nhà Mạc tiếm ngôi. Bài viết từ Lịch Sử – Văn Hóa sẽ phân tích chi tiết về quá trình khôi phục vương triều Lê và vai trò quyết định của Nguyễn Kim trong sự kiện lịch sử trọng đại này.
Tổng quan về nhà Lê Trung Hưng
Nhà Lê Trung Hưng (chữ Hán: 黎中興朝, Hán Việt: Lê trung hưng triều) là giai đoạn sau của triều đại nhà Hậu Lê trong lịch sử Việt Nam, kéo dài từ năm 1533 đến năm 1789. Đây là triều đại tồn tại lâu nhất trong lịch sử phong kiến Việt Nam với 256 năm, trải qua 17 đời vua. Vương triều Lê Trung Hưng được hình thành khi Lê Trang Tông (tên húy là Lê Duy Ninh) được đưa lên ngôi báu, với sự phò tá của cựu thần nhà Lê là Nguyễn Kim.
Thời kỳ này đánh dấu sự phục hồi của nhà Lê sau khi bị Mạc Đăng Dung cướp ngôi năm 1527. Tuy nhiên, khác với thời Lê sơ, trong suốt thời Lê Trung Hưng, quyền lực thực sự nằm trong tay các chúa Trịnh ở miền Bắc và chúa Nguyễn ở miền Nam, trong khi các vua Lê chỉ giữ ngôi vị danh nghĩa.
Bối cảnh lịch sử và nhân vật chính
Tình hình xã hội cuối thời Lê sơ
Bối cảnh chính trị-xã hội và ảnh hưởng nước ngoài
Cuối thời Lê sơ, từ đời vua Lê Uy Mục (1505-1509) trở đi, đất nước rơi vào tình trạng khủng hoảng nghiêm trọng. Theo ghi chép lịch sử, giai đoạn này chứng kiến nhiều biến cố chưa từng có: 5 vua bị giết, 2 vụ tiếm ngôi xưng vương, các phe phái tiêu diệt lẫn nhau khiến sức lực suy tàn, nhân tài cạn kiệt, dân tình khổ cực.
Tình hình trầm trọng hơn khi các cuộc khởi nghĩa nông dân và sự tranh chấp quyền lực trong nội bộ khiến nhà Lê nghiêng ngả. Năm 1516, giữa lúc đang đối phó với lực lượng khởi nghĩa của Trần Cảo, trong cung đình xảy ra việc phế lập. Đại thần Trịnh Duy Sản giết chết vua Lê Tương Dực và lập vua mới Lê Chiêu Tông, mang xa giá vào Thanh Hóa.
Sự suy tàn của triều Lê và nhu cầu thay đổi
Sau khi Trần Cảo bị đánh bật khỏi kinh thành Thăng Long, các quyền thần như Trịnh Tuy, Nguyễn Hoằng Dụ, Trần Chân chia bè phái đánh lẫn nhau. Tình hình hỗn loạn kéo dài và cuối cùng, năm 1527, Mạc Đăng Dung buộc vua Lê Cung Hoàng nhường ngôi, chính thức lập ra nhà Mạc.
Tuy nhiên, ánh hào quang tạo nên qua một thế kỷ trị vì của nhà Lê vẫn còn khắc sâu trong tâm tư, tình cảm của nhiều tầng lớp nhân dân và quan lại. Nhiều cuộc khởi nghĩa nổi lên ở phía Nam, với mục tiêu khôi phục nhà Lê. Nổi bật trong số đó là cuộc khởi nghĩa của Nguyễn Kim.
Nguyễn Kim và sự nghiệp khôi phục nhà Lê
Tiểu sử và xuất thân của Nguyễn Kim
Nguyễn Kim là một cựu thần nhà Lê quê ở trang Gia Miêu ngoại, huyện Tống Sơn (Thanh Hóa). Ông thuộc dòng dõi công thần khai quốc, có uy tín lớn trong giới quan lại và nhân dân. Sau khi nhà Mạc cướp ngôi, Nguyễn Kim không chịu thần phục mà đã chọn vùng Sầm Châu (Ai Lao) làm căn cứ để tập hợp và gây dựng lực lượng.
Theo Nguyễn Phúc tộc thế phả: “Năm Đinh Hợi (1527), Mạc Đăng Dung giết vua Lê Cung Hoàng cướp ngôi nhà Lê, ngài đem thuộc hạ sang Ai Lao mưu việc khôi phục. Vua Ai Lao là Sạ Đẩu cắt cho ngài Châu Sầm (Sầm Nứa ngày nay) để ở. Năm Kỷ Sửu (1529), ngài đem quân về Thanh Hoa đánh nhà Mạc, thắng trận liên tiếp…”
Đồng minh quan trọng và chiến lược phục hưng
Trong công cuộc khôi phục nhà Lê, Nguyễn Kim không đơn độc. Ông đã tập hợp được nhiều cựu thần trung thành với nhà Lê như Trịnh Duy Thuân, Trịnh Duy Duyệt, Trịnh Duy Liêu, Ngô Khắc Kính, Ngô Bang và nhiều hào kiệt khác.
Chiến lược của Nguyễn Kim gồm ba bước chính:
- Xây dựng căn cứ vững chắc ở vùng Ai Lao
- Tìm kiếm hậu duệ nhà Lê để tôn lập làm vua
- Tổ chức lực lượng quân sự mạnh để tiến hành cuộc chiến chống nhà Mạc
Sử gia Lê Quý Đôn đánh giá vai trò của Nguyễn Kim: “lấy thân phận là tướng già của nhà thế thần giữ vững tiết tháo, lật đật nơi hang núi, cố chí toan lo việc khôi phục, rước lập thiên tử, nối lại tông thống đánh kẻ loạn tặc, phá đám chông gai, mở mang cảnh thổ Thanh, Nghệ, Quảng, Thuận hàng hơn nghìn dặm, cơ nghiệp vạn năm của nước nhà thực bắt đầu từ đây.”
Các sự kiện chính và bước ngoặt lịch sử
Lập vua Lê Trang Tông và khởi đầu nhà Lê Trung Hưng
Sự kiện lên ngôi của Lê Trang Tông năm 1533
Sau nhiều năm chuẩn bị, năm Quý Tỵ (1533), Nguyễn Kim cùng các bề tôi cựu triều đã tìm được Lê Duy Ninh (con của vua Lê Chiêu Tông) và tôn lập lên làm vua tại sách Thụy Thuần thuộc Ai Lao. Vị vua mới lấy niên hiệu là Nguyên Hòa, sử gọi là Lê Trang Tông.
Theo Đại Việt sử ký toàn thư: “Khi Đăng Dung cướp ngôi, tiếm hiệu, vua tránh về Thanh Hoa, thái sư Hưng quốc công Nguyễn Kim sai người dò tìm, đón vua sang nước Ai Lao tôn lập.”
Ngay sau khi lên ngôi, vua Lê Trang Tông đã tôn Nguyễn Kim làm Thượng phụ Thái sư Hưng quốc công Chưởng nội ngoại sự. Đồng thời, ban chức tước cho các tướng sĩ theo thứ bậc khác nhau, trữ lương, luyện binh để mưu đồ khôi phục.
Ngoại giao và vận động quốc tế
Một trong những bước đi chiến lược đầu tiên của vương triều Lê Trung Hưng là cử đoàn sứ bộ sang nhà Minh để cầu viện. Vua Lê cử đoàn sứ bộ gồm hơn 10 người do Trịnh Duy Liêu dẫn đầu vượt biển từ Chiêm Thành qua Quảng Đông đến Yên Kinh, tâu cáo tội trạng của Mạc Đăng Dung và xin nhà Minh dấy quân hỏi tội.
Tuy nhà Minh không trực tiếp can thiệp quân sự, nhưng việc này đã tạo áp lực ngoại giao lên nhà Mạc, buộc Mạc Đăng Dung phải “cắt đất, thần phục nhà Minh” để giữ ngôi vua.
Tiến trình khôi phục quyền lực
Chiến thắng và mở rộng lãnh thổ
Năm 1539, vua Lê Trang Tông phong Trịnh Kiểm làm Đại tướng quân Dực Quận công. Trịnh Kiểm vốn theo Thái sư Nguyễn Kim đi đánh dẹp, lập nhiều chiến công. Nguyễn Kim thấy có tài, bèn gả con gái cho ông.
Năm 1542, vua Lê Trang Tông sai Thái sư Hưng quốc công Nguyễn Kim thống đốc tướng sĩ các dinh, tiến đánh các nơi ở Thanh Hoa, Nghệ An. Tướng lĩnh cũ và hào kiệt hai trấn này phần nhiều theo về, thế quân càng thêm mạnh.
Năm 1543, Lê Trang Tông tiến quân ra từ thành Tây Đô, đánh tan lực lượng của Mạc Chính Trung. Trước thanh thế lớn mạnh của quân nhà Lê, tướng Mạc giữ thành Tây Đô là Trung hậu hầu Dương Chấp Nhất không dám chống cự, đem quân ra cửa Nam thành đầu hàng.
Cái chết của Nguyễn Kim và sự tiếp nối của Trịnh Kiểm
Công cuộc trung hưng nhà Lê đang tiến hành thuận lợi thì ngày 20 tháng 5 năm Ất Tỵ (1545), Nguyễn Kim – người khởi xướng sự nghiệp trung hưng bị hàng tướng Dương Chấp Nhất ám hại bằng thuốc độc.
Sau cái chết của Nguyễn Kim, con rể là Trịnh Kiểm nắm quyền điều hành nhà Lê Trung Hưng. Vua Lê Trang Tông dùng Trịnh Kiểm làm Đô tướng, tiết chế các doanh quân thủy quân bộ, kiêm Tổng nội ngoại Bình chương quân quốc trọng sự, gia phong Thái sư, tước Lạng quốc công. Mọi việc trong nước hết thảy do Trịnh Kiểm quyết đoán, sau mới tâu lên vua.
Ngày 9 tháng 3 năm 1548, vua Lê Trang Tông qua đời, hưởng dương 34 tuổi. Trịnh Kiểm lập con ông là Thái tử Lê Huyên lên nối ngôi, tức là Lê Trung Tông.
Hoàn thành sự nghiệp trung hưng
Chiến thắng quyết định của Trịnh Tùng
Sau gần 50 năm chiến tranh Nam Bắc triều, với trên 38 trận đánh lớn nhỏ, đến năm Tân Mão (1591), tiết chế Trịnh Tùng (con trai Trịnh Kiểm) mở một cuộc hành binh lớn đánh trận quyết định ở Đông Kinh, bắt được Mạc Mậu Hợp, chiếm lại được kinh thành.
Vua Lê trở lại Thăng Long
Tháng 2 năm Quý Tỵ (1593), sau khi sửa sang lại được kinh thành, cung điện, Trịnh Tùng cho đón vua Lê từ hành cung Vạn Lại (Thanh Hóa) ra kinh thành Thăng Long (Đông Kinh). Ngày 16 tháng 4 năm Quý Tỵ (1593), vua lên chính điện coi chầu, trăm quan đến chào mừng, đánh dấu sự nghiệp Trung Hưng của nhà Lê đã hoàn thành.
Sau 60 năm phấn đấu, nhà Lê đã chính thức khôi phục được quyền lực trên toàn cõi Đại Việt. Tuy nhiên, từ năm 1600, với công lao đánh bại nhà Mạc và phục hưng nhà Lê, Trịnh Tùng chính thức xác lập địa vị là “chúa”, lập phủ riêng. Từ đây, họ Trịnh được hưởng thế tập ngôi chúa và nắm giữ thực quyền trong triều đình.
Ý nghĩa lịch sử và di sản của nhà Lê Trung Hưng
Đóng góp chính trị và văn hóa
Giữ vững biên cương và độc lập dân tộc
Trong suốt 249 năm tồn tại, vương triều Lê Trung Hưng đã thể hiện được trách nhiệm chính trị đối với đất nước thông qua nhiều hoạt động tích cực. Trong thời gian này, lãnh thổ đã được giữ vững và không xảy ra một cuộc xâm lược nào của phương Bắc.
Các chúa Trịnh Căn và Trịnh Cương đã nhiều lần cử các đoàn sứ bộ để bàn bạc việc xác định cắm mốc biên giới giữa Đại Việt và nhà Thanh. Đáng chú ý, năm 1728, nước ta đã đòi được mỏ đồng Tụ Long mà nhà Thanh đã chiếm trước đó.
Phát triển kinh tế và văn hóa dân tộc
Về kinh tế, thời Lê Trung Hưng chứng kiến sự phồn thịnh của Kẻ Chợ (kinh đô Thăng Long) và các trung tâm thương mại lớn như Phố Hiến, Hội An, Phú Xuân. Triều đại Lê-Trịnh là triều đại đầu tiên trong lịch sử mở rộng buôn bán với phương Tây, năm 1645 đặt thương điếm Hà Lan, 1686 đặt thương điếm Anh.
Về văn hóa, thời kỳ này đánh dấu sự phát triển mạnh mẽ của chữ Nôm, được sử dụng phổ biến trong sáng tác văn học và văn bản hành chính. Nghệ thuật Việt thời Lê Trung Hưng cũng tạo nên những giá trị thuần Việt, thể hiện qua kiến trúc, điêu khắc, và nghệ thuật trang trí.
Di tích và bảo tồn di sản nhà Lê Trung Hưng
Các di tích quốc gia liên quan đến nhà Lê Trung Hưng
Hành cung Vạn Lại và Cảnh Lăng
Vạn Lại (thuộc huyện Thọ Xuân, tỉnh Thanh Hóa ngày nay) là nơi đặt hành cung của các vua Lê Trung Hưng trong giai đoạn chống nhà Mạc. Theo sách Đại Việt Sử ký, vào đầu năm 1546, theo đề nghị của Trịnh Kiểm, vua Lê Trang Tông cho lập hành điện ở sách Vạn Lại là chỗ hiểm trở.
Tại Vạn Lại, vua Lê Trang Tông đã qua đời vào ngày 29 tháng 1 năm 1548 và được an táng tại đây. Khu mộ này được gọi là Cảnh Lăng, nay vẫn còn bia và dấu vết của mộ chí.
Các di tích và lăng mộ thời Lê-Trịnh
Thời đại Lê-Trịnh đã để lại nhiều di sản kiến trúc, bao gồm các Phủ chúa Trịnh, dinh thự quan lại ở Thăng Long và các chùa chiền, đền miếu, lăng mộ được xây dựng dưới thời Lê Trịnh ở Thăng Long và các trấn.
Những khu lăng mộ đá hiện còn rải rác khắp châu thổ sông Hồng và xứ Thanh như: lăng Ân vương Trịnh Doanh, lăng Quận Đăng, Phúc Khê hầu Nguyễn Văn Nghi, lăng Dương Lễ công Trịnh Đỗ (Thanh Hóa), lăng Họ Ngọ, Dinh Hương, lăng Bầu (Bắc Giang), lăng Quận công Nguyễn Đức Nhuận (Yên Mỹ, Hưng Yên), lăng Quận Vân (Thường Tín, Hà Tây cũ).
Kết luận
Nhà Lê Trung Hưng do ai thành lập? Câu trả lời rõ ràng là Nguyễn Kim – người đã khởi xướng, đặt nền móng và dẫn dắt công cuộc khôi phục vương triều Lê từ năm 1533. Với tầm nhìn chiến lược, sự kiên trì và lòng trung thành với nhà Lê, Nguyễn Kim đã tìm kiếm và tôn phò Lê Duy Ninh (Lê Trang Tông) lên ngôi vua, tạo nền tảng cho triều đại dài nhất trong lịch sử phong kiến Việt Nam.
Mặc dù Nguyễn Kim không sống đủ lâu để chứng kiến sự nghiệp trung hưng hoàn thành, nhưng công lao của ông đã được tiếp nối bởi Trịnh Kiểm và con trai Trịnh Tùng, giúp nhà Lê chính thức trở lại kinh đô Thăng Long vào năm 1593 và tồn tại thêm gần 200 năm nữa.
Ngày nay, lichsuvanhoa.com và các nhà nghiên cứu lịch sử đánh giá cao vai trò của Nguyễn Kim trong việc khởi động làn sóng “phù Lê diệt Mạc” và tạo nên một giai đoạn lịch sử đặc biệt, với những đóng góp quan trọng về chính trị, kinh tế, và văn hóa cho dân tộc Việt Nam.
Câu hỏi thường gặp
Vì sao Nguyễn Kim có thể thành công trong việc khôi phục nhà Lê?
Nguyễn Kim thành công trong việc khôi phục nhà Lê nhờ nhiều yếu tố. Thứ nhất, ông là cựu thần có uy tín, thuộc dòng dõi công thần khai quốc nên nhận được sự ủng hộ của nhiều quan lại và người dân. Thứ hai, ông có chiến lược đúng đắn khi xây dựng căn cứ ở vùng Ai Lao, tìm được hậu duệ chính thống của nhà Lê là Lê Duy Ninh để tôn lên ngôi. Thứ ba, ông tập hợp được nhiều cựu thần và hào kiệt có năng lực như Trịnh Duy Thuân, Trịnh Kiểm. Thứ tư, ông triển khai hoạt động ngoại giao khéo léo, cử sứ bộ sang nhà Minh tố cáo tội trạng của Mạc Đăng Dung, tạo áp lực quốc tế lên nhà Mạc.
Vai trò của Trịnh Kiểm trong công cuộc trung hưng nhà Lê là gì?
Trịnh Kiểm đóng vai trò quan trọng trong việc tiếp nối sự nghiệp trung hưng nhà Lê sau khi Nguyễn Kim qua đời năm 1545. Ông là con rể của Nguyễn Kim, được vua Lê Trang Tông phong làm Đô tướng, tiết chế các doanh quân thủy quân bộ, kiêm Tổng nội ngoại Bình chương quân quốc trọng sự. Trịnh Kiểm điều hành mọi việc trong nước, quyết định các vấn đề quân sự và chính trị. Sau khi vua Lê Trang Tông mất, ông đã lập con vua là Lê Huyên lên nối ngôi (Lê Trung Tông), đảm bảo sự liên tục của triều đại. Ông cũng là người đặt nền móng cho quyền lực của họ Trịnh, mở đầu cho thời kỳ “vua Lê – chúa Trịnh” kéo dài suốt thời Lê Trung Hưng.
Có thể tham quan những di tích nào liên quan đến công cuộc trung hưng nhà Lê?
Ngày nay, du khách có thể tham quan nhiều di tích liên quan đến công cuộc trung hưng nhà Lê, đặc biệt là:
- Hành cung Vạn Lại và Cảnh Lăng (lăng mộ vua Lê Trang Tông) tại huyện Thọ Xuân, tỉnh Thanh Hóa
- Khu di tích Lam Kinh – kinh đô thứ hai của nhà Lê, nơi có lăng mộ nhiều vua Lê
- Hoàng thành Thăng Long, nơi các vua Lê Trung Hưng trị vì sau khi giành lại từ nhà Mạc
- Các lăng mộ thời Lê-Trịnh ở châu thổ sông Hồng và Thanh Hóa như lăng Ân vương Trịnh Doanh, lăng Dương Lễ công Trịnh Đỗ
- Đền thờ Nguyễn Kim ở Thanh Hóa, nơi tưởng nhớ người sáng lập nhà Lê Trung Hưng
Còn lưu giữ những tài liệu lịch sử nào về việc thành lập nhà Lê Trung Hưng?
Những tài liệu lịch sử quan trọng về việc thành lập nhà Lê Trung Hưng hiện còn được lưu giữ bao gồm:
- Đại Việt sử ký toàn thư – bộ quốc sử chính thống ghi chép chi tiết về sự kiện Nguyễn Kim tìm được Lê Duy Ninh và tôn lập lên ngôi
- Đại Việt sử ký bản kỷ tục biên – ghi chép về triều đại Lê Trang Tông và công cuộc trung hưng
- Lê Quý Đôn toàn tập – chứa đựng nhiều đánh giá quan trọng của sử gia Lê Quý Đôn về vai trò của Nguyễn Kim
- Nguyễn Phúc tộc thế phả – ghi chép về gia phả họ Nguyễn, trong đó có thông tin về Nguyễn Kim
- Các văn bia thời Lê-Trịnh tại các di tích lịch sử, đền chùa còn lưu giữ nhiều thông tin về thời kỳ này
Nhà Lê Trung Hưng đã ảnh hưởng như thế nào đến lịch sử Việt Nam hiện đại?
Nhà Lê Trung Hưng có những ảnh hưởng quan trọng đến lịch sử Việt Nam hiện đại. Thứ nhất, đây là triều đại dài nhất trong lịch sử Việt Nam, đặt nền móng cho nhiều cơ cấu tổ chức xã hội và hành chính vẫn còn ảnh hưởng đến ngày nay. Thứ hai, thời kỳ này đánh dấu sự phát triển mạnh mẽ của chữ Nôm và văn học dân tộc, góp phần hình thành bản sắc văn hóa Việt Nam. Thứ ba, mô hình “vua Lê – chúa Trịnh” là bài học về sự phân chia quyền lực trong lịch sử chính trị Việt Nam. Thứ tư, tinh thần kiên cường chống ngoại xâm và bảo vệ biên cương của các chúa Trịnh thời Lê Trung Hưng là tấm gương về lòng yêu nước và ý thức độc lập dân tộc. Cuối cùng, việc nghiên cứu thời kỳ này giúp người Việt Nam hiện đại hiểu rõ hơn về quá trình lịch sử phức tạp của dân tộc và rút ra những bài học quý báu cho công cuộc xây dựng và bảo vệ đất nước.
Để lại một bình luận