Trong lịch sử nhân loại, chế độ quân chủ chuyên chế từng là một hình thức cai trị phổ biến, tồn tại hàng nghìn năm trên khắp các châu lục. Theo ước tính, hơn 90% các quốc gia trong quá khứ đã trải qua thời kỳ quân chủ chuyên chế, cho thấy sự ảnh hưởng to lớn của thể chế này đối với tiến trình phát triển của nhân loại. Vậy quân chủ chuyên chế là gì? Nó có những đặc điểm gì nổi bật? Hãy cùng tìm hiểu sâu hơn về chế độ quân chủ chuyên chế qua bài viết dưới đây.

Định nghĩa quân chủ chuyên chế

Các khái niệm liên quan

Trước khi đi vào tìm hiểu định nghĩa quân chủ chuyên chế, chúng ta cần làm rõ một số khái niệm liên quan. Quân chủ là một hình thức tổ chức nhà nước trong đó quyền lực tập trung vào tay một người được gọi là vua, hoàng đế hay quốc vương. Chuyên chế lại ám chỉ việc nắm giữ toàn bộ quyền lực, không chịu sự giám sát hay kiểm soát của bất kỳ cơ quan nào khác.

Tính chất của quân chủ chuyên chế

Từ các khái niệm trên, có thể hiểu quân chủ chuyên chế nghĩa là một thể chế chính trị mà ở đó vua hay hoàng đế nắm quyền lực tuyệt đối, không bị giới hạn bởi hiến pháp hay luật pháp. Nhà vua có toàn quyền quyết định mọi vấn đề quan trọng của đất nước, từ đối nội đến đối ngoại, từ kinh tế, chính trị đến văn hóa, xã hội.

Trong chế độ quân chủ chuyên chế, quyền lực được truyền nối theo huyết thống, từ đời vua này sang đời vua khác. Con cháu của vua sẽ được kế vị ngai vàng mà không cần thông qua bầu cử hay sự đồng thuận của người dân. Chính vì vậy, chế độ quân chủ thường gắn liền với sự độc đoán, chuyên quyền.

Sự khác biệt giữa quân chủ chuyên chế và các hình thức chính thể khác

Quân chủ chuyên chế khác biệt hoàn toàn so với các hình thức chính thể dân chủ ngày nay. Trong khi ở các nước dân chủ, quyền lực nhà nước được phân chia và kiểm soát chặt chẽ thì ở chế độ quân chủ chuyên chế, mọi quyền hành đều tập trung vào tay một người.

Bên cạnh đó, quân chủ chuyên chế cũng không giống với quân chủ lập hiến – một hình thức chính thể vẫn còn tồn tại ở một số quốc gia. Trong quân chủ lập hiến, quyền lực của vua bị giới hạn bởi hiến pháp, vua chỉ đóng vai trò tượng trưng chứ không nắm quyền lực thực sự.

Chế độ quân chủ chuyên chế là gì?

Lịch sử hình thành

Chế độ quân chủ chuyên chế xuất hiện từ rất sớm trong lịch sử loài người, song hành với sự ra đời của nhà nước và giai cấp. Khi xã hội có sự phân hóa giàu nghèo và xuất hiện tầng lớp quý tộc thì quân chủ chuyên chế trở thành lựa chọn tất yếu để duy trì sự thống trị của giai cấp thống trị.

Ở phương Đông, chế độ quân chủ chuyên chế đã tồn tại hàng nghìn năm qua các triều đại phong kiến. Điển hình là các vương triều của Trung Quốc, Ấn Độ, Việt Nam… với guồng máy cai trị tập quyền, lấy uy quyền của vua làm trung tâm.

Tại châu Âu, quân chủ chuyên chế bắt đầu phát triển mạnh từ thời Trung cổ và đạt đến đỉnh cao vào thế kỷ XVII, XVIII với sự xuất hiện của các đế chế hùng mạnh như Anh, Pháp, Nga, Áo – Hung, Ottoman…

Các đặc điểm nhận diện

Một chế độ quân chủ chuyên chế điển hình thường có những đặc điểm sau:

• Quyền lực tuyệt đối của vua: Vua là người đứng đầu nhà nước, nắm toàn quyền quyết định mọi vấn đề quan trọng. Lời nói của vua có giá trị tối thượng, mọi người phải tuyệt đối tuân thủ.
• Không có sự phân quyền: Trong chế độ quân chủ chuyên chế, không tồn tại sự phân chia quyền lực giữa các cơ quan như lập pháp, hành pháp, tư pháp. Tất cả quyền hành đều nằm trong tay vua.
• Thiếu cơ chế giám sát, kiểm soát: Quyền lực của vua không bị kiểm soát hay hạn chế bởi bất kỳ thiết chế nào. Không có cơ quan đại diện cho tiếng nói của nhân dân để giám sát hoạt động của triều đình.
• Quyền lực được thừa kế: Ngai vàng được truyền từ đời vua này sang đời vua khác theo huyết thống, con trai trưởng thường là người kế vị. Việc lên ngôi của vua mới không cần sự đồng thuận của người dân.
• Bộ máy quan liêu cồng kềnh: Để duy trì sự cai trị, nhà vua thường thiết lập một hệ thống quan lại đồ sộ, chuyên quyền. Đẳng cấp xã hội được chia theo thứ bậc, địa vị từ trên xuống dưới.

Tác động của chế độ đối với xã hội

Chế độ quân chủ chuyên chế để lại nhiều dấu ấn sâu sắc đối với xã hội phong kiến. Trước hết, nó góp phần ổn định chính trị, duy trì sự thống nhất của quốc gia trước các mối đe dọa từ bên ngoài. Sự tập quyền cũng giúp nhà nước huy động nguồn lực để thực hiện các công trình kiến thiết vĩ đại.

Tuy nhiên, quân chủ chuyên chế cũng mang lại nhiều hệ lụy cho xã hội. Sự chênh lệch giàu nghèo giữa tầng lớp thống trị và nhân dân ngày càng gia tăng. Người dân phải chịu nhiều áp bức bóc lột, bị tước đoạt quyền tự do và dân chủ. Điều này dẫn đến sự bất bình đẳng, mâu thuẫn xã hội gay gắt.

Về lâu dài, chế độ quân chủ chuyên chế trở thành lực cản cho sự tiến bộ và phát triển. Xã hội đình trệ, khoa học kỹ thuật không được khuyến khích, tư tưởng bị kiềm chế. Chính vì vậy, hầu hết các quốc gia đã dần chuyển đổi sang các hình thức chính thể tiến bộ hơn.

Hình thức chính thể quân chủ chuyên chế

Cấu trúc quyền lực

Trong chế độ quân chủ chuyên chế, cấu trúc quyền lực mang tính thứ bậc và tập quyền. Ở trung tâm là nhà vua – người nắm mọi quyền hành tối cao. Dưới vua là hệ thống quan lại được bổ nhiệm và chịu trách nhiệm trực tiếp với vua. Đứng đầu mỗi địa phương là các quan cai trị do triều đình cử xuống.

Các cơ quan như Hội đồng vương triều, Ngự tiền hội nghị chỉ mang tính chất tham mưu, cố vấn chứ không có quyền quyết định. Mọi chính sách đều phải được vua phê chuẩn mới có hiệu lực. Vua cũng trực tiếp chỉ đạo các hoạt động quân sự, ngoại giao của đất nước.

Quan hệ giữa vua và nhân dân

Mối quan hệ giữa vua và thần dân trong chế độ quân chủ chuyên chế là mối quan hệ một chiều, bất bình đẳng. Nhà vua được coi là thiên tử, đại diện cho thần linh trên trần gian. Mọi người dân đều phải thần phục tuyệt đối trước quyền uy của vua.

Các bề tôi và thần dân không có quyền tham gia vào công việc triều chính. Họ chỉ có nghĩa vụ đóng thuế, lao dịch và tuân thủ mệnh lệnh của vua. Bất kỳ hành vi chống đối, bất tuân nào cũng bị trừng phạt nghiêm khắc.

Tuy nhiên, nhà vua cũng có trách nhiệm chăm lo cho đời sống nhân dân, đảm bảo an ninh trật tự xã hội. Vua phải thể hiện đức độ, nhân từ của một minh quân để chiếm được cảm tình và sự ủng hộ của người dân.

Chính sách và luật pháp trong quân chủ chuyên chế

Mọi chính sách và luật pháp trong chế độ quân chủ chuyên chế đều xuất phát từ ý chí của nhà vua. Vua ban hành chiếu chỉ, sắc lệnh để truyền đạt mệnh lệnh xuống cho các cấp dưới thi hành. Luật pháp chủ yếu nhằm bảo vệ quyền lợi của tầng lớp thống trị, duy trì sự ổn định của chế độ.

Chính sách đối nội thường tập trung vào việc tăng cường sức mạnh quân sự, phát triển kinh tế nông nghiệp, thu thuế từ thần dân. Chính sách đối ngoại lại chú trọng mở rộng lãnh thổ, thiết lập quan hệ bang giao với các nước láng giềng để bảo vệ an ninh biên giới.

Tuy nhiên, do thiếu sự tham gia của người dân và giới hạn tầm nhìn của nhà cầm quyền, nhiều chính sách thời quân chủ chuyên chế thiếu tính khoa học, hiệu quả. Việc lạm dụng quyền lực của vua và giới quý tộc cũng dẫn đến tình trạng tham nhũng, suy thoái trong bộ máy nhà nước.

Các nước quân chủ chuyên chế

Ví dụ về các quốc gia

Trong lịch sử, có rất nhiều quốc gia từng tồn tại chế độ quân chủ chuyên chế. Điển hình là các đế chế phong kiến phương Đông như Trung Hoa, Ấn Độ, Ba Tư, Ottoman… Ở châu Âu, ta có thể kể đến đế chế La Mã, đế quốc Anh, Pháp, Nga, Áo – Hung…

Ngay cả những quốc gia có nền dân chủ phát triển ngày nay như Anh, Pháp, Tây Ban Nha… trước kia cũng đã trải qua thời kỳ quân chủ chuyên chế kéo dài hàng trăm năm. Phải đến những cuộc cách mạng tư sản thế kỷ XVII, XVIII, chế độ quân chủ chuyên chế mới dần được thay thế bằng các thể chế chính trị tiến bộ hơn như quân chủ lập hiến hay cộng hòa.

Ở Việt Nam, chế độ quân chủ chuyên chế tồn tại suốt thời kỳ phong kiến với sự thay đổi của các triều đại như Đinh, Lê, Lý, Trần, Hồ, Lê sơ, Mạc, Lê trung hưng, Tây Sơn, Nguyễn… Mãi đến năm 1945, chế độ quân chủ mới chính thức bị xóa bỏ, nhường chỗ cho nền dân chủ cộng hòa.

Đặc điểm của các quốc gia quân chủ chuyên chế

Mặc dù mỗi quốc gia có những đặc thù riêng, song nhìn chung các nước quân chủ chuyên chế đều có những nét tương đồng như:

• Quyền lực tập trung vào tay vua và tầng lớp quý tộc. Hệ thống quan liêu trung ương và địa phương đều do vua bổ nhiệm và chỉ đạo.
• Xã hội phân chia đẳng cấp rõ rệt, tồn tại sự chênh lệch giàu nghèo giữa tầng lớp thống trị và thần dân.
• Nền kinh tế chủ yếu dựa vào nông nghiệp, thủ công nghiệp và thương mại chưa phát triển. Thuế khóa và lao dịch là nguồn thu chính của nhà nước.
• Văn hóa chịu ảnh hưởng nặng nề của Nho giáo và tôn giáo. Tư tưởng phong kiến đề cao vai trò của nhà vua, coi trọng đạo đức, trật tự xã hội.

So sánh các nước quân chủ chuyên chế trên thế giới

Bên cạnh những điểm chung, chế độ quân chủ chuyên chế ở mỗi quốc gia cũng có những khác biệt nhất định do hoàn cảnh lịch sử, văn hóa và truyền thống riêng. Chẳng hạn:

• Ở phương Đông, quân chủ chuyên chế gắn liền với chế độ phong kiến và tư tưởng Nho giáo. Vua được coi là Thiên tử, con trời, có quyền thống trị thiêng liêng. Trong khi đó, ở phương Tây, quân chủ chuyên chế xuất phát từ chế độ phong kiến và ảnh hưởng của Thiên Chúa giáo. Quyền lực của vua bắt nguồn từ thần quyền.
• Các đế chế phương Đông như Trung Hoa, Ấn Độ tồn tại rất lâu, trải qua nhiều triều đại trong khi các nước quân chủ chuyên chế châu Âu chỉ kéo dài vài trăm năm rồi sớm chuyển sang chế độ quân chủ lập hiến.
• Về cấu trúc xã hội, các nước phương Tây có sự phân chia giai cấp phức tạp hơn với sự xuất hiện của tầng lớp tư sản thành thị. Trong khi đó, xã hội phương Đông chủ yếu chia thành hai tầng lớp là địa chủ và nông dân.

Quân chủ chuyên chế tại Việt Nam

Lịch sử quân chủ tại Việt Nam

Chế độ quân chủ chuyên chế đã tồn tại ở Việt Nam suốt thời kỳ phong kiến kéo dài hơn 1000 năm, trải qua nhiều triều đại khác nhau. Khởi đầu từ thời Bắc thuộc với sự đô hộ của các triều đại phong kiến phương Bắc, quân chủ Việt Nam dần hình thành và phát triển mạnh mẽ qua các vương triều Đinh, Lê, Lý, Trần, Hồ, Lê sơ, Mạc, Lê trung hưng, Tây Sơn và Nguyễn.

Tùy từng thời kỳ, chế độ quân chủ chuyên chế ở nước ta có những đặc điểm và mức độ khác nhau. Chẳng hạn thời Lý – Trần, quân chủ kết hợp với Phật giáo, đạt đến đỉnh cao vào thời Lê sơ với sự củng cố quyền lực tuyệt đối của vua. Đến thời Lê trung hưng và Nguyễn, quân chủ chuyên chế bắt đầu suy yếu và khủng hoảng trước sự xâm nhập của thực dân phương Tây.

Các hình thức chính thể quân chủ trong lịch sử Việt Nam

Trong lịch sử, quân chủ chuyên chế ở Việt Nam tồn tại dưới nhiều hình thức khác nhau. Thời Bắc thuộc, quân chủ Việt Nam chịu sự chi phối của các triều đại phong kiến Trung Quốc với chế độ quận huyện.

Sang thời kỳ độc lập, quân chủ Việt Nam dần hoàn thiện với sự ra đời của các triều đại và vương quyền độc lập. Thời Lý – Trần, quân chủ kết hợp với Phật giáo, nhà vua vừa là người đứng đầu vương triều vừa là người bảo hộ Phật pháp.

Đến thời Lê sơ, quân chủ chuyên chế phát triển mạnh mẽ với sự tập trung quyền lực tuyệt đối vào tay vua, thiết lập bộ máy quan liêu và hệ thống pháp luật hoàn chỉnh. Tuy nhiên đến thời Lê trung hưng và Nguyễn, quân chủ bắt đầu khủng hoảng trước sự xâm nhập của thực dân phương Tây.

Tác động của quân chủ chuyên chế đến Việt Nam ngày nay

Mặc dù chế độ quân chủ chuyên chế đã bị xóa bỏ từ năm 1945, song nó vẫn để lại nhiều dấu ấn trong đời sống chính trị, kinh tế, văn hóa, xã hội Việt Nam ngày nay.

Trước hết, di sản phong kiến với tư tưởng tôn quân, trọng nam khinh nữ vẫn ảnh hưởng nặng nề đến quan niệm và lối sống của một bộ phận người dân. Sự tồn tại dai dẳng của các hủ tục, định kiến xã hội có nguồn gốc từ thời quân chủ.

Bên cạnh đó, hệ thống quan liêu, tham nhũng, xa rời quần chúng thời phong kiến vẫn để lại những hệ lụy nhất định cho bộ máy nhà nước hiện đại. Việc chuyển đổi từ nền quân chủ sang dân chủ cộng hòa là một quá trình lâu dài, đòi hỏi sự đổi mới và nỗ lực không ngừng.

Tuy nhiên, bên cạnh những ảnh hưởng tiêu cực, chế độ quân chủ cũng để lại nhiều giá trị văn hóa có ý nghĩa cho dân tộc. Các công trình kiến trúc, nghệ thuật thời phong kiến là những di sản quý báu. Tinh thần yêu nước, ý chí độc lập tự chủ được hun đúc qua hàng nghìn năm đấu tranh chống ngoại xâm của các triều đại phong kiến cũng trở thành truyền thống vẻ vang của dân tộc.

Như vậy, có thể thấy quân chủ chuyên chế là một hình thức chính thể tồn tại phổ biến trong lịch sử nhân loại. Chế độ quân chủ chuyên chế với đặc trưng tập quyền, chuyên chế đã để lại nhiều dấu ấn sâu sắc đối với các quốc gia, dân tộc, trong đó có Việt Nam. Ngày nay, nhân loại đã vượt qua chế độ quân chủ để tiến tới các thể chế chính trị tiến bộ, dân chủ hơn. Song những bài học từ lịch sử vẫn luôn có ý nghĩa với công cuộc xây dựng và phát triển đất nước trong thời đại mới.

Lịch Sử - Văn Hóa

Kho tàng Lịch sử và Văn hóa: Khám phá di sản văn hóa và sự phát triển lịch sử.