Sự kiện Mỹ đảo chính lật đổ chính quyền Ngô Đình Diệm chứng tỏ điều gì?

Có thể bạn quan tâm:

• Âm mưu cơ bản của “Chiến tranh đặc biệt” mà Mỹ áp dụng ở miền Nam Việt Nam là gì?

Sự kiện Mỹ đảo chính lật đổ chính quyền Ngô Đình Diệm ngày 1/11/1963 là một trong những biến cố quan trọng nhất trong lịch sử Việt Nam hiện đại, đánh dấu bước ngoặt trong chiến tranh Việt Nam và mối quan hệ Mỹ-Việt. Cuộc đảo chính này không chỉ chấm dứt chế độ Đệ nhất Cộng hòa mà còn chứng tỏ nhiều điều sâu sắc về bản chất của cuộc chiến tranh, chính sách đối ngoại của Mỹ và tình hình chính trị phức tạp tại miền Nam Việt Nam. Bài viết của Lịch Sử – Văn Hóa sẽ phân tích toàn diện về sự kiện này và những gì nó chứng minh về mối quan hệ phức tạp giữa Mỹ và các đồng minh của mình trong bối cảnh Chiến tranh Lạnh.

Tổng quan

Cuộc đảo chính lật đổ chính quyền Ngô Đình Diệm được thực hiện bởi các tướng lĩnh Việt Nam Cộng hòa với sự ủng hộ của Chính phủ Hoa Kỳ vào ngày 1/11/1963. Kết quả của cuộc đảo chính là cái chết của Tổng thống Ngô Đình Diệm và em trai ông, cố vấn Ngô Đình Nhu, vào ngày 2/11/1963. Sự kiện này dẫn đến sự sụp đổ của chế độ Đệ nhất Cộng hòa và đánh dấu một giai đoạn bất ổn chính trị mới tại miền Nam Việt Nam.

Cuộc đảo chính này đã chứng tỏ nhiều điều quan trọng:

• Bản chất phức tạp của chính sách đối ngoại Mỹ trong Chiến tranh Lạnh
• Mâu thuẫn sâu sắc trong nội bộ chính quyền Sài Gòn
• Sự phụ thuộc và đồng thời là sự độc lập tương đối của chính quyền miền Nam đối với Mỹ
• Tác động của yếu tố tôn giáo trong chính trị Việt Nam
• Bản chất thực dân mới trong chính sách của Mỹ tại Đông Nam Á

Bối cảnh lịch sử và nhân vật chính

Điều kiện dẫn đến cuộc đảo chính

Bối cảnh chính trị xã hội và ảnh hưởng nước ngoài

Cuộc đảo chính diễn ra trong bối cảnh Chiến tranh Lạnh đang diễn ra gay gắt. Mỹ xem Việt Nam như một “quân cờ domino” quan trọng trong chiến lược ngăn chặn chủ nghĩa cộng sản tại Đông Nam Á. Ban đầu, Mỹ đã hậu thuẫn mạnh mẽ cho chế độ Ngô Đình Diệm, giúp ông ta lên nắm quyền và xây dựng chính quyền tại miền Nam Việt Nam sau Hiệp định Geneva 1954.

Tuy nhiên, đến năm 1963, mối quan hệ giữa Mỹ và chính quyền Ngô Đình Diệm ngày càng căng thẳng. Theo tài liệu đã được giải mật, từ tháng 8/1962, cố vấn chính trị Tòa Đại sứ Hoa Kỳ tại Sài Gòn Joseph A. Mendenhall đã đề nghị loại bỏ gia đình Ngô Đình Diệm vì Tổng thống Diệm không chịu thay đổi chính sách theo ý Mỹ.

Khủng hoảng Phật giáo và phản ứng của Mỹ

Khủng hoảng Phật giáo 1963 là nguyên nhân trực tiếp dẫn đến quyết định của Mỹ trong việc hậu thuẫn cuộc đảo chính. Chính sách kỳ thị Phật giáo của chế độ Ngô Đình Diệm đã gây bất bình trong nhân dân miền Nam và làm xấu đi hình ảnh của chính quyền trên trường quốc tế.

Đỉnh điểm của khủng hoảng là “Kế hoạch Nước lũ” khi lực lượng đặc biệt của Ngô Đình Nhu tấn công các chùa vào ngày 21/8/1963. Sự kiện này đã làm dấy lên làn sóng phản đối mạnh mẽ từ sinh viên, học sinh và nhiều tầng lớp nhân dân, đồng thời khiến Mỹ mất kiên nhẫn với chế độ Diệm.

Tờ Times of Vietnam ngày 2/9/1963 đã tố cáo các nhân viên CIA đặt kế hoạch cho một cuộc đảo chính vào ngày 28/8 nhằm lật đổ Tổng thống Diệm. Thời gian này trùng khớp với việc các tướng lĩnh VNCH thăm dò thái độ của Mỹ về một cuộc đảo chính tiềm năng.

Lãnh đạo và chuẩn bị chiến lược

Ngô Đình Diệm và mối quan hệ với Mỹ

Ngô Đình Diệm (1901-1963) là một nhân vật phức tạp trong lịch sử Việt Nam. Ban đầu được Mỹ ủng hộ mạnh mẽ, Diệm dần tỏ ra có những động thái độc lập, đôi khi đi ngược lại với lợi ích của Mỹ. Điều này khiến mối quan hệ giữa hai bên trở nên căng thẳng.

Diệm và em trai ông, Ngô Đình Nhu, ngày càng thể hiện thái độ độc lập hơn với Mỹ. Có những dấu hiệu cho thấy anh em họ Ngô có ý định tìm kiếm một giải pháp chính trị khác cho Việt Nam, thậm chí là thương lượng với miền Bắc. Theo tài liệu đã được giải mật, vào tháng 2/1963, Ngô Đình Nhu đã bí mật gặp một cán bộ cộng sản cao cấp là Phạm Hùng và có thể cả tướng Trần Độ tại Bình Tuy, điều này đã khiến chính phủ Hoa Kỳ vô cùng lo ngại.

Vai trò của các tướng lĩnh và CIA

Các tướng lĩnh VNCH đứng đầu là tướng Dương Văn Minh đã bất mãn với cách cai trị của chính quyền Ngô Đình Diệm. Họ đã liên lạc với phía Mỹ để thăm dò thái độ về một cuộc đảo chính tiềm năng.

CIA đóng vai trò quan trọng trong việc kết nối giữa các tướng lĩnh và chính phủ Mỹ. Lucien Conein, một sĩ quan quân đội và CIA Mỹ, đã làm liên lạc viên giữa phe đảo chính và chính phủ Mỹ.

Các tài liệu đã được giải mật cho thấy đã có sự phân hóa trong nội bộ chính quyền Mỹ về vấn đề này. Phe Quốc phòng muốn cho Diệm thêm cơ hội, trong khi Bộ Ngoại giao, Đại sứ quán Mỹ tại Sài Gòn và nhân viên Nhà Trắng ủng hộ việc thay đổi lãnh đạo.

Sự kiện quan trọng và các bước ngoặt

Diễn biến của cuộc đảo chính

Ngày 1/11/1963 – Cuộc đảo chính bùng nổ

Vào lúc 13:30 ngày 1/11/1963, tướng Dương Văn Minh và Trần Văn Đôn đã lãnh đạo cuộc đảo chính. Các tướng lĩnh đã lập kế hoạch kỹ lưỡng để vô hiệu hóa các sĩ quan trung thành với Diệm, ngăn họ cứu ông ta.

Phe đảo chính nhanh chóng chiếm được các cơ sở quan trọng ở Sài Gòn và phong tỏa các con đường dẫn vào thành phố để ngăn lực lượng trung thành với Diệm tiếp viện. Chỉ còn Lữ đoàn Phòng vệ Phủ Tổng thống bảo vệ Dinh Gia Long.

Sau khi mặt trời lặn, Sư đoàn 5 do đại tá Nguyễn Văn Thiệu chỉ huy (người sau này trở thành tổng thống VNCH) đã tấn công Dinh Gia Long và chiếm được nó vào lúc bình minh.

Ngày 2/11/1963 – Cái chết của anh em Ngô Đình Diệm

Sáng sớm ngày 2/11/1963, Diệm đồng ý đầu hàng. Các sĩ quan ARVN đã có ý định đưa anh em Diệm-Nhu đi lưu vong, đã hứa cho họ rời khỏi đất nước an toàn.

Tuy nhiên, khi phe đảo chính vào dinh thì phát hiện anh em Ngô Đình Diệm đã trốn thoát đến một nơi trú ẩn ở Chợ Lớn. Họ đã liên lạc với quân nổi dậy qua đường dây điện thoại trực tiếp từ nơi trú ẩn đến dinh, khiến phe đảo chính tưởng họ vẫn còn trong Dinh Gia Long.

Theo lời khai của nhiều nhân chứng, sau khi bị bắt giữ, anh em Ngô Đình Diệm đã bị các sĩ quan đảo chính bắn chết ở phía sau một thiết vận xa trên đường quay về Sở chỉ huy quân đội ở Căn cứ không quân Tân Sơn Nhứt. Xác của họ cho thấy có nhiều vết đâm và vết đạn súng lục.

Kết quả và hậu quả

Sự sụp đổ của Đệ nhất Cộng hòa

Với cái chết của Ngô Đình Diệm và cố vấn Ngô Đình Nhu, chế độ Đệ nhất Cộng hòa Việt Nam sụp đổ và Đảng Cần lao Nhân vị cầm quyền cũng bị giải tán. Quyền lãnh đạo Việt Nam Cộng hòa được chuyển sang Hội đồng quân sự do Dương Văn Minh đứng đầu.

Sau cuộc đảo chính, ngày 1/11 chính thức trở thành ngày quốc khánh của Đệ nhị Cộng hòa Việt Nam (1967-1975) ở miền Nam Việt Nam. Trong các sách giáo khoa lịch sử thời Đệ nhị Cộng hòa, sự kiện này còn được gọi là “Cách mạng 1-11-1963“.

Phản ứng của Mỹ và quốc tế

Chính phủ Mỹ đã cố gắng tỏ ra mình là “người ngoài cuộc” trong các diễn biến ở miền Nam Việt Nam trước và sau khi Diệm bị lật đổ. Tuy nhiên, các tài liệu đã được giải mật cho thấy Mỹ đã can dự sâu vào tất cả các diễn biến.

Sau cuộc đảo chính, không khí chính trị ở Sài Gòn nhanh chóng rơi vào tình trạng phân rã. Các tướng tá được Mỹ hậu thuẫn tỏ ra bất lực trong việc điều hành guồng máy chính quyền. Cựu Đại sứ VNCH tại Mỹ, ông Bùi Diễm, đã viết: “Những quân nhân trong Hội đồng tướng lãnh chẳng những đã không có quan niệm rõ rệt về chính phủ hoặc xã hội, mà cũng chẳng hề có những suy nghĩ thiết thực về việc xây dựng lại quốc gia”.

Ý nghĩa lịch sử và di sản

Sự kiện đảo chính chứng tỏ điều gì?

Mâu thuẫn trong chính sách đối ngoại của Mỹ

Sự kiện Mỹ đảo chính lật đổ chính quyền Ngô Đình Diệm đã chứng tỏ những mâu thuẫn cơ bản trong chính sách đối ngoại của Mỹ. Mặc dù Mỹ luôn tuyên bố ủng hộ dân chủ và tự do, nhưng họ sẵn sàng lật đổ một chính phủ được họ thiết lập khi chính phủ đó không còn phục vụ lợi ích của họ.

Giám đốc CIA William Colby sau này đã gọi đó là “sai lầm then chốt của cuộc chiến tranh” và rằng “với sự lật đổ Diệm là sự sụp đổ của Nam Việt Nam, chỉ có thể cứu vãn bằng việc Tổng thống Johnson đưa quân Mỹ sang Việt Nam”.

Bản chất của mối quan hệ “đồng minh”

Cuộc đảo chính này cũng chứng tỏ bản chất phức tạp của mối quan hệ “đồng minh” giữa Mỹ và các nước nhỏ trong Chiến tranh Lạnh. Chế độ Diệm ban đầu do Mỹ dựng lên và hậu thuẫn, nhưng do anh em Diệm – Nhu có những động thái chống lại sự can dự trực tiếp của Mỹ, không quản trị đất nước theo mô hình Mỹ, Mỹ đã thẳng tay loại bỏ.

Đặc biệt, tài liệu đã được giải mật cho thấy Mỹ đặc biệt lo ngại về khả năng Diệm-Nhu đang tìm cách thỏa hiệp với Việt Nam Dân chủ Cộng hòa. Theo các bản khuyến cáo, nếu trường hợp hai anh em Diệm, Nhu có “hành động liên lạc với Bắc Việt để mở các cuộc thương thuyết theo chiều hướng trung lập”, Mỹ sẽ “khuyến khích các tướng lĩnh thực hiện nhanh chóng một cuộc đảo chính”.

Vai trò của yếu tố tôn giáo trong chính trị Việt Nam

Cuộc đảo chính cũng chứng tỏ vai trò quan trọng của yếu tố tôn giáo trong chính trị Việt Nam. Chính sách kỳ thị Phật giáo của chế độ Ngô Đình Diệm đã gây biết bao đau thương, tang tóc, khổ nhục, uất hận đối với nhân dân miền Nam, đặc biệt là tín đồ Phật giáo. Dưới chế độ Ngô Đình Diệm, mâu thuẫn dân tộc và mâu thuẫn giai cấp được biểu hiện qua “lăng kính” tôn giáo hết sức đậm nét.

Chính yếu tố tôn giáo đã đẩy mâu thuẫn giữa Mỹ và chế độ Ngô Đình Diệm từng bước phát triển đến chỗ không khắc phục được, từ chỗ Mỹ là đồng minh thân cận nhất của anh em Diệm – Nhu đến chỗ là kẻ “cừu địch”.

Ảnh hưởng lâu dài đến tiến trình lịch sử Việt Nam

Cuộc đảo chính năm 1963 đã có ảnh hưởng sâu sắc đến tiến trình lịch sử Việt Nam. Nó đánh dấu sự suy yếu của chế độ VNCH và sự lệ thuộc ngày càng tăng vào Mỹ. Sau cuộc đảo chính, miền Nam Việt Nam rơi vào tình trạng bất ổn chính trị kéo dài, với nhiều cuộc đảo chính liên tiếp diễn ra cho đến khi Nguyễn Văn Thiệu lên nắm quyền năm 1967.

Sự bất ổn này đã tạo điều kiện thuận lợi cho phong trào cách mạng miền Nam phát triển mạnh mẽ. Sau cuộc đảo chính, đô thị miền Nam đã thực sự “dậy mà đi”, góp phần đẩy các chính quyền Sài Gòn sau Diệm liên tục bị sụp đổ, tạo ra thế “ba mũi giáp công”, đưa phong trào cách mạng miền Nam đi đến thắng lợi ngày 30/4/1975.

Di tích, lễ hội và bảo tồn

Các địa điểm lịch sử liên quan

Dinh Gia Long và các địa điểm ghi dấu cuộc đảo chính

Dinh Gia Long (nay là Bảo tàng Thành phố Hồ Chí Minh) là nơi diễn ra những giờ phút căng thẳng cuối cùng của chế độ Ngô Đình Diệm. Đây là nơi phe đảo chính bao vây và tấn công trong ngày 1/11/1963.

Nhà thờ Cha Tam ở Chợ Lớn cũng là một địa điểm lịch sử quan trọng, nơi anh em Ngô Đình Diệm trú ẩn cuối cùng trước khi bị bắt và sát hại.

Giá trị giáo dục và bảo tồn di sản

Việc giữ gìn và tôn tạo những di tích lịch sử này có ý nghĩa quan trọng trong việc giáo dục thế hệ trẻ về một giai đoạn phức tạp trong lịch sử dân tộc. Thông qua việc tìm hiểu về cuộc đảo chính 1963, người trẻ có thể hiểu sâu sắc hơn về những thách thức trong quá trình xây dựng và bảo vệ độc lập dân tộc.

Các bài học từ sự kiện này vẫn còn nguyên giá trị trong bối cảnh quan hệ quốc tế hiện nay, khi Việt Nam tiếp tục phải cân bằng mối quan hệ với các cường quốc trong khi bảo vệ chủ quyền và lợi ích quốc gia.

Kết luận

Sự kiện Mỹ đảo chính lật đổ chính quyền Ngô Đình Diệm đã chứng tỏ nhiều điều quan trọng về bản chất của chính sách đối ngoại Mỹ, mối quan hệ giữa các cường quốc và các nước nhỏ, cũng như vai trò của các yếu tố nội bộ trong diễn biến lịch sử.

Thứ nhất, cuộc đảo chính chứng tỏ mối quan hệ không cân xứng giữa Mỹ và đồng minh của họ. Khi lợi ích của Mỹ thay đổi, họ sẵn sàng loại bỏ ngay cả những đồng minh mà họ đã từng hỗ trợ.

Thứ hai, sự kiện này chứng tỏ vai trò quan trọng của các yếu tố nội bộ, đặc biệt là yếu tố tôn giáo, trong việc định hình diễn biến chính trị ở Việt Nam. Chính sách kỳ thị Phật giáo của chế độ Ngô Đình Diệm đã góp phần quan trọng vào sự sụp đổ của ông.

Thứ ba, cuộc đảo chính chứng tỏ mâu thuẫn cơ bản giữa lời nói và hành động trong chính sách đối ngoại của Mỹ. Mặc dù tuyên bố ủng hộ dân chủ, nhưng Mỹ đã hậu thuẫn một cuộc đảo chính quân sự lật đổ một chính phủ dân sự.

Cuối cùng, như Lịch Sử – Văn Hóa đã nhiều lần phân tích, sự kiện này chứng tỏ rằng con đường đấu tranh giành độc lập dân tộc thực sự của Việt Nam là con đường tự lực, tự cường, không phụ thuộc vào bất kỳ cường quốc nào. Bài học này vẫn còn nguyên giá trị trong thế giới đa cực ngày nay.

Câu hỏi thường gặp

Tại sao Mỹ quyết định lật đổ Ngô Đình Diệm dù trước đó đã hậu thuẫn ông ta?

Mỹ quyết định lật đổ Ngô Đình Diệm vì nhiều lý do. Thứ nhất là do cách xử lý khủng hoảng Phật giáo của chế độ Diệm làm xấu đi hình ảnh của Mỹ trên trường quốc tế và khiến họ mất đi sự ủng hộ của nhân dân miền Nam. Thứ hai là lo ngại về việc anh em Diệm-Nhu có thể đang tìm cách thương lượng với miền Bắc; theo tài liệu đã được giải mật, vào tháng 2/1963, Ngô Đình Nhu đã bí mật gặp các lãnh đạo cộng sản. Thứ ba là do Tổng thống Kennedy lo ngại tình hình Việt Nam ảnh hưởng xấu đến cuộc tái tranh cử của ông vào năm 1964. Cuối cùng, anh em Diệm-Nhu đã có những động thái chống lại sự can dự trực tiếp của Mỹ và không quản trị đất nước theo mô hình Mỹ muốn.

Vai trò của CIA trong cuộc đảo chính ngày 1/11/1963 là gì?

CIA đóng vai trò then chốt trong cuộc đảo chính lật đổ Ngô Đình Diệm. Cơ quan này đã thiết lập kênh liên lạc giữa các tướng lĩnh VNCH và chính phủ Mỹ, với Lucien Conein làm liên lạc viên chính. CIA cung cấp thông tin tình báo cho các tướng lĩnh, đồng thời thông báo về tiến trình của cuộc đảo chính cho Washington. Tờ Times of Vietnam ngày 2/9/1963 đã tố cáo các nhân viên CIA đặt kế hoạch cho một cuộc đảo chính vào ngày 28/8. Theo lời Ngô Đình Nhu trong một cuộc phỏng vấn, mật vụ miền Nam khi phỏng vấn các nhà sư Phật giáo bị bắt đã phát hiện rằng “Hằng ngày các nhân viên CIA và một số những người làm việc cho các cơ quan chính quyền Mỹ, đã khuyến khích và thúc giục các nhà sư tiến hành những hành động khác thường để chống lại chính quyền Sài Gòn”.

Ai đã ra lệnh giết anh em Ngô Đình Diệm?

Theo các tài liệu lịch sử và lời khai của nhiều nhân chứng, tướng Dương Văn Minh, lãnh đạo cuộc đảo chính, được cho là người ra lệnh hành quyết anh em Ngô Đình Diệm. Các đồng nghiệp của Dương Văn Minh trong hội đồng quân sự cũng như các quan chức Mỹ đều đồng ý chung về điểm này. Người trực tiếp thực hiện việc sát hại được cho là đại úy Nguyễn Văn Nhung, một vệ sĩ của tướng Dương Văn Minh. Lý do được đưa ra là các tướng lĩnh cảm thấy bối rối khi anh em Diệm-Nhu thoát khỏi Dinh Tổng thống, và lo ngại họ có thể quay lại tham chính nếu được tha mạng. Ban đầu, các tướng đã cố che đậy sự thật bằng nhiều giả thiết tự sát, nhưng khi các bức ảnh xác chết của hai anh em lộ ra ngoài thì sự thật mới bị vạch trần.

Cuộc đảo chính năm 1963 ảnh hưởng như thế nào đến tiến trình chiến tranh Việt Nam?

Cuộc đảo chính lật đổ Ngô Đình Diệm đã có ảnh hưởng sâu sắc đến tiến trình chiến tranh Việt Nam. Thứ nhất, nó dẫn đến sự bất ổn chính trị kéo dài tại miền Nam, với nhiều cuộc đảo chính liên tiếp trong những năm sau đó. Thứ hai, nó đánh dấu sự lệ thuộc ngày càng tăng của miền Nam vào Mỹ. Trước đây, dù được Mỹ hậu thuẫn nhưng Diệm vẫn giữ một mức độ độc lập nhất định, còn các chính quyền sau đó hoàn toàn phụ thuộc vào Mỹ. Thứ ba, sự bất ổn sau cuộc đảo chính đã tạo điều kiện thuận lợi cho phong trào cách mạng miền Nam phát triển mạnh mẽ. Giám đốc CIA William Colby sau này đã gọi đó là “sai lầm then chốt của cuộc chiến tranh” và rằng “với sự lật đổ Diệm là sự sụp đổ của Nam Việt Nam, chỉ có thể cứu vãn bằng việc Tổng thống Johnson đưa quân Mỹ sang Việt Nam.” Việc Mỹ phải đưa quân trực tiếp tham chiến từ năm 1965 một phần là hệ quả của sự bất ổn chính trị sau cuộc đảo chính 1963.

Những bài học gì có thể rút ra từ sự kiện đảo chính 1/11/1963 cho quan hệ quốc tế hiện nay?

Sự kiện đảo chính 1/11/1963 cung cấp nhiều bài học quý giá cho quan hệ quốc tế hiện nay. Thứ nhất, nó cho thấy mối quan hệ không cân xứng giữa các cường quốc và các nước nhỏ, cũng như sự thay đổi trong chính sách của các cường quốc khi lợi ích của họ thay đổi. Các nước nhỏ cần thận trọng trong quan hệ với các cường quốc và không nên phụ thuộc quá mức vào bất kỳ đồng minh nào. Thứ hai, sự kiện này nhấn mạnh tầm quan trọng của sự đoàn kết dân tộc và ủng hộ của nhân dân đối với sự ổn định chính trị. Chính sách kỳ thị Phật giáo đã khiến chế độ Diệm mất đi sự ủng hộ của đa số dân chúng, tạo điều kiện cho cuộc đảo chính thành công. Thứ ba, nó cho thấy tầm quan trọng của tính độc lập và tự chủ trong chính sách đối ngoại. Việt Nam hiện nay đã rút ra bài học này và thực hiện chính sách đối ngoại độc lập, tự chủ, đa phương hóa, đa dạng hóa quan hệ quốc tế, không lệ thuộc vào bất kỳ cường quốc nào. Đây là bài học quý báu mà Lịch Sử – Văn Hóa luôn nhấn mạnh trong các phân tích về lịch sử ngoại giao Việt Nam.