Bạn có biết rằng thời kỳ Bắc thuộc lần 2 (43 – 544) kéo dài hơn 500 năm, chiếm gần 1/4 chiều dài lịch sử Việt Nam từ khi có nhà nước? Đây là một giai đoạn đầy thử thách nhưng cũng là thời kỳ hình thành nên bản sắc văn hóa và ý chí quật cường của dân tộc ta. Hãy cùng tìm hiểu về giai đoạn lịch sử đặc biệt này!

Tổng quan về thời kỳ Bắc thuộc lần thứ hai

Bối cảnh lịch sử và nguyên nhân

Thời kỳ Bắc thuộc lần thứ hai bắt đầu từ năm 43 sau Công nguyên, khi nhà Đông Hán đánh bại cuộc khởi nghĩa Hai Bà Trưng và tái chiếm Giao Chỉ. Nguyên nhân chính dẫn đến sự kiện này bao gồm:

1. Sự suy yếu của chính quyền Trưng Vương sau 3 năm độc lập
2. Quyết tâm của nhà Hán trong việc kiểm soát vùng đất phía Nam
3. Sự chênh lệch về quân sự giữa hai bên

Bối cảnh lịch sử lúc này khá phức tạp:

• Ở Trung Quốc: Nhà Hán đang trong giai đoạn phục hưng dưới thời Hán Quang Vũ Đế
• Ở Giao Chỉ: Người dân vừa trải qua 3 năm độc lập ngắn ngủi và đang phải đối mặt với nguy cơ bị đô hộ trở lại

Diễn biến chính của quá trình đô hộ

Quá trình đô hộ trong thời kỳ Bắc thuộc lần 2 diễn ra qua nhiều giai đoạn:

1. Giai đoạn đầu (43 – 220): Dưới sự cai trị của nhà Đông Hán
   • Mã Viện đánh bại cuộc khởi nghĩa Hai Bà Trưng
   • Thiết lập bộ máy cai trị mới tại Giao Châu
2. Giai đoạn giữa (220 – 544): Trải qua nhiều triều đại Trung Quốc
   • Thời Tam Quốc: Đông Ngô cai trị Giao Châu
   • Thời Tấn, Tống, Tề, Lương: Liên tục thay đổi triều đại cai trị
3. Giai đoạn cuối (542 – 544): Sự suy yếu của chính quyền đô hộ
   • Nổ ra cuộc khởi nghĩa Lý Bí
   • Kết thúc thời kỳ Bắc thuộc lần thứ hai

Các triều đại Trung Quốc cai trị Giao Châu

Trong suốt thời kỳ Bắc thuộc lần 2, Giao Châu trải qua sự cai trị của nhiều triều đại Trung Quốc:

1. Nhà Đông Hán (43 – 220)
2. Đông Ngô (222 – 280)
3. Nhà Tấn (280 – 420)
4. Nhà Tống (420 – 479)
5. Nhà Tề (479 – 502)
6. Nhà Lương (502 – 544)

Mỗi triều đại đều có những chính sách cai trị riêng, tuy nhiên đều nhằm mục đích khai thác và đồng hóa Giao Châu.

Bảng tóm tắt các triều đại cai trị Giao Châu:

Sự thay đổi liên tục các triều đại cai trị đã tạo ra những biến động lớn trong đời sống chính trị, kinh tế, văn hóa của Giao Châu, đồng thời cũng tạo điều kiện cho ý thức độc lập dân tộc phát triển.

Chính sách cai trị của các triều đại phương Bắc

Tổ chức bộ máy hành chính

Trong thời kỳ Bắc thuộc lần 2, các triều đại phương Bắc đã thiết lập một bộ máy hành chính chặt chẽ tại Giao Châu:

1. Cấp cao nhất: Thứ sử Giao Châu
   • Do triều đình Trung Quốc bổ nhiệm trực tiếp
   • Có quyền hành rộng rãi trong việc quản lý Giao Châu
2. Cấp quận: Thái thú
   • Đứng đầu các quận như Giao Chỉ, Cửu Chân, Nhật Nam
   • Chịu trách nhiệm quản lý hành chính và thu thuế
3. Cấp huyện: Lệnh, Trưởng
   • Quản lý các đơn vị hành chính nhỏ hơn
   • Thực thi các chính sách của cấp trên
4. Cấp làng xã: Lạc tướng, Lạc hầu
   • Giữ lại chức quan truyền thống của người Việt
   • Đóng vai trò trung gian giữa chính quyền đô hộ và người dân

Bảng so sánh tổ chức hành chính trước và trong thời Bắc thuộc:

Việc tổ chức bộ máy hành chính này nhằm mục đích:

• Kiểm soát chặt chẽ Giao Châu
• Tăng cường thu thuế và khai thác kinh tế
• Thực hiện chính sách đồng hóa người Việt

Tuy nhiên, việc duy trì chức Lạc tướng, Lạc hầu cũng cho thấy chính quyền đô hộ phải có sự nhượng bộ nhất định đối với truyền thống địa phương.

Chính sách kinh tế và thuế khóa

Trong thời kỳ Bắc thuộc lần 2, các triều đại phương Bắc áp dụng nhiều chính sách kinh tế và thuế khóa nhằm khai thác tối đa nguồn lợi từ Giao Châu:

1. Chính sách đất đai:
   • Tịch thu ruộng đất của tầng lớp quý tộc Việt
   • Chia lại ruộng đất theo hệ thống của Trung Quốc
   • Lập đồn điền, khuyến khích người Hán đến khai hoang
2. Thuế khóa:
   • Đánh thuế nặng trên sản xuất nông nghiệp
   • Thu thuế thân từ mọi người dân
   • Bắt nộp các sản vật quý như vàng, bạc, ngà voi, sừng tê giác
3. Khai thác tài nguyên:
   • Khai thác mỏ (vàng, bạc, đồng)
   • Khai thác lâm sản quý (gỗ quý, dược liệu)
4. Thương mại:
   • Kiểm soát chặt chẽ hoạt động buôn bán
   • Độc quyền một số mặt hàng quan trọng (như muối)
5. Lao động công ích:
   • Bắt dân phu làm các công trình công cộng
   • Tuyển lính phục vụ trong quân đội đế quốc

Bảng so sánh thuế khóa trước và trong thời Bắc thuộc:

Những chính sách này đã gây ra nhiều khó khăn cho người dân Giao Châu:

• Đời sống kinh tế bị đè nén
• Gánh nặng thuế khóa quá lớn
• Tài nguyên bị khai thác cạn kiệt

Đây là một trong những nguyên nhân chính dẫn đến các cuộc nổi dậy chống lại sự cai trị của phương Bắc trong giai đoạn này.

Chính sách văn hóa và giáo dục

Trong thời kỳ Bắc thuộc lần 2, các triều đại phương Bắc thực hiện nhiều chính sách văn hóa và giáo dục nhằm đồng hóa người Việt:

1. Ngôn ngữ và chữ viết:
   • Áp đặt tiếng Hán làm ngôn ngữ chính thức
   • Sử dụng chữ Hán trong văn bản hành chính và giáo dục
   • Hạn chế sử dụng tiếng Việt trong các hoạt động công cộng
2. Giáo dục:
   • Mở trường học dạy chữ Hán và tư tưởng Nho giáo
   • Tuyển chọn con em quý tộc Việt đưa về Trung Quốc học tập
   • Đào tạo đội ngũ quan lại người Việt theo mô hình Hán
3. Tôn giáo và tín ngưỡng:
   • Truyền bá Nho giáo và Đạo giáo
   • Hạn chế các tín ngưỡng bản địa của người Việt
   • Xây dựng đền thờ các vị thần của Hán
4. Phong tục tập quán:
   • Áp đặt lễ nghi, phong tục của Hán
   • Thay đổi cách ăn mặc, kiểu tóc theo kiểu Hán
   • Can thiệp vào các nghi lễ cưới xin, tang ma của người Việt
5. Nghệ thuật và văn học:
   • Khuyến khích sáng tác văn học chữ Hán
   • Du nhập các loại hình nghệ thuật của Hán
   • Hạn chế phát triển nghệ thuật truyền thống Việt

Bảng so sánh văn hóa giáo dục trước và trong thời Bắc thuộc:

Mục đích của những chính sách này:

• Xóa bỏ dần bản sắc văn hóa Việt
• Đồng hóa người Việt thành người Hán
• Tạo ra tầng lớp trí thức Việt thân Hán

Tuy nhiên, người Việt vẫn âm thầm duy trì và phát triển văn hóa bản địa, tạo nền tảng cho sự hồi sinh văn hóa dân tộc sau này. Điều này thể hiện qua:

• Tiếng Việt vẫn được sử dụng rộng rãi trong dân gian
• Nhiều phong tục tập quán truyền thống vẫn được duy trì âm thầm
• Văn học dân gian (ca dao, tục ngữ, truyện cổ tích) tiếp tục phát triển
• Tín ngưỡng bản địa vẫn tồn tại song song với các tôn giáo mới du nhập

Chính sách đồng hóa và khai thác

Trong thời kỳ Bắc thuộc lần 2, các triều đại phương Bắc thực hiện chính sách đồng hóa và khai thác toàn diện nhằm biến Giao Châu thành một phần lãnh thổ của đế quốc:

1. Đồng hóa về mặt chính trị:
   • Áp đặt mô hình tổ chức chính quyền của Trung Quốc
   • Đưa người Hán vào các vị trí quan trọng trong bộ máy cai trị
   • Buộc người Việt phải tuân theo luật pháp của Trung Quốc
2. Đồng hóa về mặt văn hóa:
   • Bắt buộc sử dụng tiếng Hán và chữ Hán
   • Truyền bá tư tưởng Nho giáo
   • Thay đổi phong tục tập quán theo kiểu Hán
3. Đồng hóa về mặt xã hội:
   • Khuyến khích hôn nhân giữa người Hán và người Việt
   • Tạo ra tầng lớp quý tộc Việt thân Hán
   • Phân chia lại giai cấp xã hội theo mô hình Trung Quốc
4. Khai thác tài nguyên:
   • Tận thu các loại thuế và sản vật
   • Khai thác triệt để tài nguyên thiên nhiên (gỗ quý, khoáng sản)
   • Bắt lính và lao động khổ sai phục vụ cho đế quốc
5. Khai thác nhân lực:
   • Tuyển chọn nhân tài Việt phục vụ cho triều đình Trung Quốc
   • Đưa thợ thủ công giỏi về Trung Quốc làm việc
   • Bắt nô lệ để phục vụ các công trình xây dựng lớn

Bảng so sánh chính sách đồng hóa và khai thác qua các thời kỳ:

Tác động của chính sách đồng hóa và khai thác:

• Tích cực:
  • Tiếp nhận một số yếu tố văn minh từ Trung Quốc
  • Phát triển kỹ thuật sản xuất và quản lý hành chính
• Tiêu cực:
  • Nguy cơ mất bản sắc văn hóa dân tộc
  • Kinh tế bị bóc lột, đời sống nhân dân khó khăn
  • Tạo ra mâu thuẫn sâu sắc giữa người Việt và chính quyền đô hộ

Chính sách đồng hóa và khai thác của các triều đại phương Bắc đã tạo ra những thách thức lớn đối với dân tộc Việt Nam. Tuy nhiên, nó cũng góp phần thúc đẩy ý thức dân tộc và tinh thần đấu tranh của người Việt, dẫn đến nhiều cuộc khởi nghĩa trong suốt thời kỳ Bắc thuộc lần 2.

Tình hình kinh tế – xã hội Giao Châu thời Bắc thuộc

Nông nghiệp và thủ công nghiệp

Trong thời kỳ Bắc thuộc lần 2, nông nghiệp và thủ công nghiệp ở Giao Châu có những biến đổi đáng kể:

1. Nông nghiệp:
   • Áp dụng kỹ thuật canh tác mới từ Trung Quốc (như cày sắt, hệ thống thủy lợi)
   • Du nhập giống lúa mới, năng suất cao hơn
   • Mở rộng diện tích canh tác bằng khai hoang
   • Phát triển các loại cây trồng mới (như dâu tằm, chè)
2. Thủ công nghiệp:
   • Phát triển nghề dệt với kỹ thuật mới
   • Cải tiến nghề gốm sứ, tạo ra sản phẩm chất lượng cao
   • Du nhập kỹ thuật luyện kim tiên tiến
   • Phát triển nghề đóng tàu phục vụ giao thương

Bảng so sánh sự phát triển nông nghiệp và thủ công nghiệp:

Tác động của chính sách nhà Hán đến nông nghiệp và thủ công nghiệp:

• Tích cực:
  • Tăng năng suất và sản lượng nông nghiệp
  • Cải tiến kỹ thuật sản xuất
  • Đa dạng hóa sản phẩm thủ công nghiệp
• Tiêu cực:
  • Nặng nề thuế khóa và lao dịch
  • Người dân mất quyền sở hữu ruộng đất
  • Sản phẩm thủ công phải cạnh tranh với hàng hóa từ Trung Quốc

Mặc dù có những tiến bộ về kỹ thuật, người dân Giao Châu phải chịu nhiều áp lực:

• Thuế khóa nặng nề
• Bị tước đoạt ruộng đất
• Phải nộp sản vật quý cho triều đình đô hộ

Tình trạng này là một trong những nguyên nhân dẫn đến sự bất mãn và các cuộc nổi dậy của người Việt trong thời kỳ Bắc thuộc lần 2.

Thương mại và giao lưu quốc tế

Trong thời kỳ Bắc thuộc lần 2, thương mại và giao lưu quốc tế của Giao Châu có những phát triển đáng kể:

1. Thương mại nội địa:
   • Hình thành các chợ địa phương và trung tâm buôn bán
   • Phát triển hệ thống đường bộ nối các trung tâm kinh tế
   • Sử dụng tiền xu của Trung Quốc trong giao dịch
2. Thương mại quốc tế:
   • Mở rộng giao thương với các nước Đông Nam Á
   • Phát triển các cảng biển như Luy Lâu, Ô Lý
   • Xuất khẩu các sản vật địa phương như ngà voi, sừng tê giác, quế, trầm hương
   • Nhập khẩu hàng hóa từ Trung Quốc và các nước khác
3. Các tuyến đường thương mại chính:
   • Đường biển: từ Giao Châu đi Quảng Châu, Phúc Kiến, và các nước Đông Nam Á
   • Đường bộ: nối Giao Châu với các tỉnh phía Nam Trung Quốc
4. Sản phẩm giao thương chủ yếu:
   • Xuất khẩu: Nông sản, lâm sản, thủ công mỹ nghệ
   • Nhập khẩu: Vải lụa, đồ sứ, sách vở từ Trung Quốc

Bảng so sánh thương mại và giao lưu quốc tế:

Tác động của thương mại và giao lưu quốc tế:

• Tích cực:
  • Phát triển kinh tế Giao Châu
  • Mở rộng tầm nhìn và kiến thức của người Việt
  • Tiếp xúc với nhiều nền văn hóa khác nhau
• Tiêu cực:
  • Phụ thuộc vào thị trường Trung Quốc
  • Chịu sự kiểm soát chặt chẽ của chính quyền đô hộ
  • Một số ngành nghề truyền thống bị ảnh hưởng bởi hàng nhập khẩu

Mặc dù bị kiểm soát chặt chẽ bởi chính quyền đô hộ, thương mại và giao lưu quốc tế đã góp phần quan trọng vào sự phát triển kinh tế và văn hóa của Giao Châu trong thời kỳ Bắc thuộc lần 2. Điều này tạo nền tảng cho sự phát triển độc lập của Việt Nam trong các giai đoạn lịch sử tiếp theo.

Đời sống và tình hình xã hội của người Việt

Trong thời kỳ Bắc thuộc lần 2, đời sống và tình hình xã hội của người Việt có nhiều biến đổi:

1. Cơ cấu xã hội:
   • Hình thành tầng lớp quý tộc Việt thân Hán
   • Xuất hiện tầng lớp thương nhân và thợ thủ công
   • Nông dân vẫn chiếm đa số dân cư
2. Đời sống vật chất:
   • Chịu gánh nặng thuế khóa và lao dịch
   • Tiếp nhận một số kỹ thuật sản xuất mới
   • Đời sống khó khăn do bị bóc lột
3. Đời sống tinh thần:
   • Chịu ảnh hưởng của văn hóa Hán (Nho giáo, Đạo giáo)
   • Duy trì âm thầm các tín ngưỡng và phong tục bản địa
   • Phát triển văn học dân gian (ca dao, tục ngữ)
4. Giáo dục:
   • Hệ thống trường học theo mô hình Trung Quốc
   • Chỉ con em quý tộc và người giàu được học
   • Nội dung chủ yếu là Nho học
5. Y tế và sức khỏe:
   • Kết hợp y học cổ truyền Việt Nam và Trung Quốc
   • Dịch bệnh thường xuyên xảy ra do điều kiện vệ sinh kém

Bảng so sánh đời sống xã hội trước và trong thời Bắc thuộc:

Tác động của chính sách đô hộ đến đời sống người Việt:

• Tích cực:
  • Tiếp nhận một số tiến bộ kỹ thuật và văn hóa
  • Mở rộng tầm nhìn và kiến thức
  • Hình thành tầng lớp trí thức Nho học
• Tiêu cực:
  • Đời sống vật chất khó khăn do bị bóc lột
  • Nguy cơ mất bản sắc văn hóa dân tộc
  • Phân hóa xã hội sâu sắc

Mặc dù cuộc sống có nhiều khó khăn, người Việt vẫn duy trì được bản sắc văn hóa và tinh thần dân tộc. Điều này thể hiện qua:

• Duy trì ngôn ngữ và phong tục tập quán Việt trong đời sống hàng ngày
• Âm thầm lưu truyền các truyền thuyết và anh hùng dân tộc
• Nhen nhóm tinh thần đấu tranh chống áp bức

Tình trạng này là mảnh đất màu mỡ cho sự bùng nổ của các cuộc khởi nghĩa chống Bắc thuộc trong giai đoạn sau. Đồng thời, nó cũng tạo nền tảng cho sự phát triển độc đáo của văn hóa Việt Nam, kết hợp giữa yếu tố bản địa và ngoại lai trong các thời kỳ tiếp theo.

Các cuộc khởi nghĩa tiêu biểu chống Bắc thuộc

Khởi nghĩa Chu Đạt (23-25)

Khởi nghĩa Chu Đạt là một trong những cuộc nổi dậy đầu tiên trong thời kỳ Bắc thuộc lần 2, diễn ra từ năm 23 đến năm 25:

1. Bối cảnh:
   • Diễn ra trong thời kỳ đầu của sự đô hộ nhà Đông Hán
   • Người dân Giao Châu bất mãn với chính sách cai trị hà khắc
2. Lãnh đạo:
   • Chu Đạt: một thủ lĩnh địa phương ở Cửu Chân (Thanh Hóa ngày nay)
   • Được sự ủng hộ của nhiều tù trưởng và dân chúng địa phương
3. Diễn biến chính:
   • Năm 23: Khởi nghĩa bùng nổ tại Cửu Chân
   • Nhanh chóng lan rộng ra các vùng lân cận
   • Gây nhiều thiệt hại cho quân đô hộ
4. Kết quả:
   • Kéo dài trong 2 năm, gây nhiều khó khăn cho chính quyền đô hộ
   • Cuối cùng bị đàn áp vào năm 25
   • Chu Đạt bị bắt và xử tử
5. Ý nghĩa:
   • Thể hiện tinh thần đấu tranh bất khuất của người Việt
   • Là bước đầu trong chuỗi các cuộc khởi nghĩa chống Bắc thuộc
   • Góp phần nâng cao ý thức dân tộc và tinh thần đoàn kết chống ngoại xâm

Bảng tóm tắt khởi nghĩa Chu Đạt:

Mặc dù thất bại, khởi nghĩa Chu Đạt đã để lại dấu ấn quan trọng trong lịch sử đấu tranh chống Bắc thuộc của dân tộc Việt Nam. Nó chứng tỏ rằng ngay từ những năm đầu của thời kỳ đô hộ, tinh thần đấu tranh giành độc lập của người Việt đã bắt đầu manh nha và phát triển.

Khởi nghĩa Bà Triệu (248)

Khởi nghĩa Bà Triệu là một trong những cuộc nổi dậy tiêu biểu nhất trong thời kỳ Bắc thuộc lần 2, diễn ra vào năm 248:

1. Bối cảnh:
   • Diễn ra trong thời kỳ Đông Ngô cai trị Giao Châu
   • Người dân bị áp bức nặng nề bởi chính sách bóc lột và đồng hóa
2. Lãnh đạo:
   • Triệu Thị Trinh (Bà Triệu): một nữ anh hùng người Việt
   • Sinh năm 226, mồ côi cha mẹ từ nhỏ
   • Nổi tiếng với câu nói: “Tôi muốn cưỡi cơn gió mạnh, đạp đường sóng dữ, chém cá kình ở biển Đông, quét sạch giặc Ngô, cứu nước, dựng nền độc lập, chứ không chịu khom lưng làm tì thiếp người ta.”
3. Diễn biến chính:
   • Tháng 2 năm 248: Bà Triệu phất cờ khởi nghĩa tại Cửu Chân
   • Nhanh chóng được sự hưởng ứng của nhân dân
   • Đánh chiếm nhiều thành trì của quân Ngô
4. Kết quả:
   • Khởi nghĩa kéo dài 6 tháng, gây nhiều thiệt hại cho quân đô hộ
   • Cuối cùng bị đàn áp vào tháng 8 năm 248
   • Bà Triệu tuẫn tiết trên núi Tùng (Thanh Hóa)
5. Ý nghĩa:
   • Thể hiện tinh thần đấu tranh kiên cường của dân tộc Việt Nam
   • Khẳng định vai trò quan trọng của phụ nữ trong lịch sử dân tộc
   • Trở thành biểu tượng của lòng yêu nước và ý chí độc lập

Bảng tóm tắt khởi nghĩa Bà Triệu:

Mặc dù thất bại, khởi nghĩa Bà Triệu đã để lại dấu ấn sâu sắc trong lịch sử đấu tranh giành độc lập của dân tộc Việt Nam. Bà Triệu trở thành biểu tượng của tinh thần yêu nước và ý chí quật cường, được tôn vinh qua nhiều thế hệ. Cuộc khởi nghĩa này cũng góp phần quan trọng vào việc duy trì và phát triển ý thức dân tộc trong suốt thời kỳ Bắc thuộc lần 2.

Khởi nghĩa Lý Bí (542-544)

Khởi nghĩa Lý Bí là cuộc nổi dậy lớn nhất và thành công nhất trong thời kỳ Bắc thuộc lần 2, diễn ra từ năm 542 đến 544:

1. Bối cảnh:
   • Diễn ra trong thời kỳ nhà Lương cai trị Giao Châu
   • Chính quyền đô hộ suy yếu, tham nhũng và bạo ngược
   • Người dân Giao Châu bất mãn cao độ
2. Lãnh đạo:
   • Lý Bí (Lý Bôn): một thủ lĩnh địa phương, gốc ở Long Hưng (Bắc Ninh)
   • Xuất thân từ gia đình quan lại, am hiểu cả văn và võ
   • Được sự ủng hộ của nhiều tướng lĩnh tài năng như Triệu Quang Phục, Phạm Tu
3. Diễn biến chính:
   • Năm 542: Lý Bí phất cờ khởi nghĩa tại Thái Bình (Sơn Tây)
   • Nhanh chóng giành được thắng lợi, đánh đuổi quân đô hộ
   • Năm 544: Lý Bí xưng Hoàng đế, lập nước Vạn Xuân
4. Kết quả:
   • Giành độc lập, chấm dứt thời kỳ Bắc thuộc lần thứ hai
   • Thiết lập chính quyền độc lập kéo dài 60 năm (544-602)
   • Đặt nền móng cho sự phát triển của nhà nước Việt Nam độc lập
5. Ý nghĩa:
   • Khẳng định ý chí độc lập và khả năng tự chủ của dân tộc Việt Nam
   • Mở ra thời kỳ độc lập tự chủ kéo dài trong lịch sử Việt Nam
   • Tạo tiền đề cho sự phát triển của văn hóa và xã hội Việt Nam

Bảng tóm tắt khởi nghĩa Lý Bí:

Khởi nghĩa Lý Bí đánh dấu một bước ngoặt quan trọng trong lịch sử Việt Nam. Nó không chỉ chấm dứt thời kỳ Bắc thuộc lần 2 mà còn mở ra một giai đoạn mới trong sự phát triển của dân tộc. Thành công của cuộc khởi nghĩa này là kết quả của quá trình đấu tranh bền bỉ và tích lũy kinh nghiệm từ các cuộc nổi dậy trước đó, đồng thời thể hiện sự trưởng thành của ý thức dân tộc Việt Nam.

Đặc điểm và ý nghĩa của các cuộc khởi nghĩa

Các cuộc khởi nghĩa trong thời kỳ Bắc thuộc lần 2 có những đặc điểm và ý nghĩa quan trọng:

1. Đặc điểm:

a) Về quy mô:

• Ban đầu là các cuộc nổi dậy nhỏ lẻ, mang tính địa phương
• Về sau phát triển thành các cuộc khởi nghĩa quy mô lớn, lan rộng nhiều vùng

b) Về lãnh đạo:

• Chủ yếu do các thủ lĩnh địa phương lãnh đạo
• Có sự tham gia của cả nam giới và phụ nữ trong vai trò lãnh đạo (như Bà Triệu)

c) Về phương thức đấu tranh:

• Kết hợp giữa đánh du kích và tấn công trực diện
• Tận dụng địa hình rừng núi để ẩn náu và tổ chức lực lượng

d) Về kết quả:

• Phần lớn các cuộc khởi nghĩa đều thất bại
• Cuộc khởi nghĩa Lý Bí thành công, chấm dứt thời kỳ Bắc thuộc

1. Ý nghĩa:

a) Đối với tinh thần dân tộc:

• Duy trì và phát triển ý thức độc lập dân tộc
• Khẳng định ý chí quật cường và tinh thần bất khuất của người Việt

b) Đối với chính quyền đô hộ:

• Làm suy yếu ách thống trị của phương Bắc
• Buộc chính quyền đô hộ phải điều chỉnh chính sách cai trị
• Tạo ra những khó khăn trong việc khai thác và đồng hóa Giao Châu

c) Đối với xã hội Việt Nam:

• Tăng cường đoàn kết dân tộc
• Hình thành các tầng lớp lãnh đạo và tổ chức quân sự bản địa
• Góp phần bảo tồn và phát triển bản sắc văn hóa dân tộc

d) Đối với lịch sử đấu tranh giành độc lập:

• Tích lũy kinh nghiệm đấu tranh cho các thế hệ sau
• Tạo tiền đề cho sự ra đời của nhà nước độc lập Việt Nam
• Trở thành nguồn cảm hứng cho các phong trào yêu nước sau này

Bảng so sánh các cuộc khởi nghĩa tiêu biểu:

Tóm lại, các cuộc khởi nghĩa trong thời kỳ Bắc thuộc lần 2 đã đóng vai trò quan trọng trong việc duy trì tinh thần độc lập dân tộc, tích lũy kinh nghiệm đấu tranh, và cuối cùng dẫn đến sự ra đời của nhà nước độc lập Việt Nam. Mặc dù phần lớn đều thất bại, nhưng những cuộc nổi dậy này đã để lại dấu ấn sâu sắc trong lịch sử dân tộc và trở thành nguồn cảm hứng cho các thế hệ sau trong công cuộc xây dựng và bảo vệ đất nước.

Tác động và di sản của thời kỳ Bắc thuộc lần thứ hai

Những biến đổi trong văn hóa và xã hội Việt Nam

Thời kỳ Bắc thuộc lần 2 đã để lại những dấu ấn sâu sắc và tạo ra nhiều biến đổi trong văn hóa và xã hội Việt Nam:

1. Ngôn ngữ và chữ viết:
   • Du nhập chữ Hán và hệ thống từ Hán Việt
   • Tạo nền tảng cho sự hình thành chữ Nôm sau này
   • Làm phong phú thêm vốn từ vựng tiếng Việt
2. Tư tưởng và triết học:
   • Truyền bá Nho giáo, Đạo giáo và bước đầu du nhập Phật giáo
   • Ảnh hưởng đến hệ thống tư tưởng và đạo đức của người Việt
3. Tổ chức xã hội:
   • Áp dụng mô hình quản lý hành chính của Hán
   • Thay đổi cơ cấu xã hội, hình thành tầng lớp quan lại
4. Phong tục tập quán:
   • Du nhập nhiều phong tục mới từ Trung Hoa
   • Kết hợp với phong tục bản địa tạo nên nét đặc trưng riêng
5. Nghệ thuật và văn học:
   • Phát triển các loại hình nghệ thuật mới
   • Hình thành nền văn học chữ Hán
6. Khoa học kỹ thuật:
   • Tiếp nhận nhiều tiến bộ khoa học kỹ thuật từ Trung Hoa
   • Cải tiến kỹ thuật sản xuất nông nghiệp và thủ công nghiệp

Bảng so sánh văn hóa xã hội trước và sau thời Bắc thuộc lần 2:

Những biến đổi này vừa tạo ra cơ hội phát triển, vừa đặt ra thách thức trong việc giữ gìn bản sắc văn hóa dân tộc. Tuy nhiên, người Việt đã thể hiện khả năng tiếp thu có chọn lọc, kết hợp hài hòa giữa yếu tố ngoại lai và bản địa, tạo nên một nền văn hóa độc đáo của riêng mình.

Sự hình thành ý thức dân tộc và tinh thần đấu tranh

Thời kỳ Bắc thuộc lần 2 đã góp phần quan trọng vào việc hình thành và củng cố ý thức dân tộc cũng như tinh thần đấu tranh của người Việt:

1. Nhận thức về bản sắc dân tộc:
   • Ý thức rõ ràng hơn về sự khác biệt với văn hóa Hán
   • Nỗ lực bảo tồn và phát huy các giá trị văn hóa bản địa
   • Hình thành niềm tự hào về truyền thống và lịch sử riêng
2. Tinh thần đấu tranh:
   • Phát triển ý chí chống lại sự đô hộ ngoại bang
   • Hình thành tinh thần đoàn kết trong cộng đồng
   • Xuất hiện các biểu tượng anh hùng dân tộc (như Bà Triệu, Lý Bí)
3. Quan niệm về chủ quyền:
   • Hình thành ý niệm về lãnh thổ và biên giới quốc gia
   • Phát triển quan điểm về quyền tự quyết của dân tộc
   • Xây dựng tư tưởng về một quốc gia độc lập
4. Phát triển tư tưởng chính trị:
   • Hình thành quan điểm về mô hình nhà nước độc lập
   • Phát triển tư tưởng về vai trò của người lãnh đạo
   • Xây dựng các nguyên tắc quản lý đất nước phù hợp với điều kiện Việt Nam
5. Ý thức về sự đoàn kết:
   • Nhận thức về sức mạnh của sự đoàn kết dân tộc
   • Phát triển tinh thần cộng đồng và tương trợ
   • Hình thành ý thức về một cộng đồng dân tộc thống nhất

Bảng so sánh ý thức dân tộc trước và sau thời Bắc thuộc lần 2:

Sự hình thành ý thức dân tộc và tinh thần đấu tranh trong thời kỳ này có ý nghĩa quan trọng:

• Tạo nền tảng tinh thần cho các cuộc đấu tranh giành độc lập sau này
• Góp phần định hình bản sắc văn hóa và chính trị của dân tộc Việt Nam
• Trở thành động lực cho sự phát triển và tiến bộ của xã hội Việt Nam

Những yếu tố này đã giúp dân tộc Việt Nam duy trì được bản sắc riêng và ý chí độc lập trong suốt thời kỳ Bắc thuộc lần 2, tạo tiền đề cho sự hồi sinh và phát triển mạnh mẽ trong các giai đoạn lịch sử tiếp theo.

Tiếp thu và chọn lọc văn hóa Hán

Trong thời kỳ Bắc thuộc lần 2, người Việt đã thể hiện khả năng tiếp thu và chọn lọc văn hóa Hán một cách sáng tạo:

1. Ngôn ngữ và chữ viết:
   • Tiếp nhận chữ Hán làm văn tự chính thức
   • Du nhập nhiều từ Hán Việt, làm giàu vốn từ tiếng Việt
   • Về sau phát triển chữ Nôm dựa trên nền tảng chữ Hán
2. Tư tưởng và triết học:
   • Tiếp thu Nho giáo, nhưng điều chỉnh cho phù hợp với xã hội Việt Nam
   • Kết hợp Đạo giáo với tín ngưỡng bản địa
   • Tiếp nhận Phật giáo và phát triển theo hướng riêng
3. Giáo dục và khoa cử:
   • Áp dụng hệ thống giáo dục Nho học
   • Tổ chức thi cử để tuyển chọn nhân tài
   • Nhưng vẫn duy trì các hình thức giáo dục truyền thống
4. Nghệ thuật và văn học:
   • Tiếp thu các thể loại văn học của Hán (thơ, văn xuôi)
   • Phát triển nghệ thuật kiến trúc, điêu khắc theo ảnh hưởng Hán
   • Nhưng vẫn duy trì và phát triển các loại hình nghệ thuật dân gian
5. Quản lý hành chính:
   • Áp dụng mô hình tổ chức hành chính của Hán
   • Tiếp thu hệ thống luật pháp của Hán
   • Nhưng vẫn duy trì một số đặc điểm quản lý truyền thống ở cấp cơ sở

Bảng so sánh quá trình tiếp thu văn hóa Hán:

Quá trình tiếp thu và chọn lọc văn hóa Hán trong thời kỳ Bắc thuộc lần 2 có ý nghĩa quan trọng:

• Giúp nâng cao trình độ văn hóa và quản lý xã hội của Việt Nam
• Tạo nền tảng cho sự phát triển của văn hóa Việt Nam trong các giai đoạn sau
• Thể hiện khả năng thích ứng và sáng tạo của dân tộc Việt Nam

Tuy nhiên, quá trình này cũng đặt ra thách thức trong việc giữ gìn bản sắc văn hóa dân tộc. Người Việt phải không ngừng đấu tranh để duy trì những giá trị truyền thống của mình trong bối cảnh ảnh hưởng mạnh mẽ của văn hóa Hán. Điều này đòi hỏi sự sáng tạo và linh hoạt trong việc kết hợp các yếu tố văn hóa ngoại lai với nền tảng văn hóa bản địa.

Kết quả của quá trình tiếp thu và chọn lọc văn hóa Hán đã tạo nên một nền văn hóa Việt Nam độc đáo, vừa mang đậm bản sắc dân tộc, vừa có khả năng hội nhập với các nền văn minh lớn trong khu vực. Đây là một trong những di sản quan trọng nhất mà thời kỳ Bắc thuộc lần 2 để lại cho các thế hệ sau.

Kết thúc thời kỳ Bắc thuộc lần thứ hai

Sự suy yếu của chính quyền đô hộ

Vào cuối thời kỳ Bắc thuộc lần 2, chính quyền đô hộ tại Giao Châu bắt đầu suy yếu nghiêm trọng, do nhiều nguyên nhân:

1. Tình hình chính trị ở Trung Quốc:
   • Nhà Lương (502-557) đang trong giai đoạn suy thoái
   • Nội bộ triều đình Trung Quốc xảy ra nhiều mâu thuẫn và tranh giành quyền lực
2. Sự lỏng lẻo trong quản lý Giao Châu:
   • Các quan lại được cử đến cai trị Giao Châu thường tham nhũng, bóc lột
   • Mâu thuẫn giữa người Hán và người Việt ngày càng gay gắt
3. Sự phát triển của lực lượng địa phương:
   • Các thế lực địa phương ngày càng mạnh lên
   • Xuất hiện nhiều thủ lĩnh có uy tín và khả năng lãnh đạo
4. Tinh thần đấu tranh của người Việt:
   • Ý thức dân tộc và khát vọng độc lập ngày càng cao
   • Kinh nghiệm đấu tranh được tích lũy qua nhiều cuộc khởi nghĩa
5. Khó khăn trong việc kiểm soát lãnh thổ:
   • Giao Châu nằm xa trung tâm quyền lực của Trung Quốc
   • Địa hình phức tạp gây khó khăn cho việc quản lý và đàn áp các cuộc nổi dậy

Bảng so sánh tình hình chính quyền đô hộ qua các giai đoạn:

Sự suy yếu của chính quyền đô hộ đã tạo điều kiện thuận lợi cho cuộc khởi nghĩa Lý Bí nổ ra và giành thắng lợi, chấm dứt thời kỳ Bắc thuộc lần 2. Điều này cho thấy tầm quan trọng của việc nắm bắt thời cơ trong đấu tranh giành độc lập dân tộc.

Khởi nghĩa Lý Bí và sự thành lập nước Vạn Xuân

Khởi nghĩa Lý Bí là cuộc nổi dậy quan trọng nhất, đánh dấu sự kết thúc của thời kỳ Bắc thuộc lần 2:

1. Nguyên nhân:
   • Sự suy yếu của chính quyền đô hộ nhà Lương
   • Sự bất mãn của nhân dân đối với chính sách cai trị hà khắc
   • Ý thức dân tộc và khát vọng độc lập của người Việt lên cao
2. Lãnh đạo:
   • Lý Bí (Lý Bôn): Xuất thân từ gia đình quan lại, am hiểu cả văn và võ
   • Được sự ủng hộ của nhiều tướng lĩnh tài năng như Triệu Quang Phục, Phạm Tu
3. Diễn biến chính:
   • Năm 542: Lý Bí phất cờ khởi nghĩa tại Thái Bình (Sơn Tây)
   • Nhanh chóng giành được thắng lợi, đánh đuổi quân đô hộ
   • Năm 544: Lý Bí xưng Hoàng đế, lập nước Vạn Xuân
4. Sự thành lập nước Vạn Xuân:
   • Đóng đô tại Long Biên (Hà Nội ngày nay)
   • Xây dựng bộ máy nhà nước độc lập
   • Thực hiện nhiều chính sách nhằm phát triển đất nước và củng cố nền độc lập
5. Ý nghĩa:
   • Chấm dứt thời kỳ Bắc thuộc kéo dài hơn 500 năm
   • Mở ra thời kỳ độc lập tự chủ kéo dài 60 năm (544-602)
   • Đặt nền móng cho sự phát triển của nhà nước Việt Nam độc lập

Bảng tóm tắt các sự kiện chính:

Sự thành công của khởi nghĩa Lý Bí và việc thành lập nước Vạn Xuân đã đánh dấu một bước ngoặt quan trọng trong lịch sử Việt Nam. Nó không chỉ chấm dứt thời kỳ Bắc thuộc lần 2 mà còn mở ra một giai đoạn mới trong sự phát triển của dân tộc, khẳng định khả năng tự chủ và xây dựng đất nước độc lập của người Việt.

Ý nghĩa lịch sử của việc giành độc lập

Việc giành độc lập, kết thúc thời kỳ Bắc thuộc lần 2 có ý nghĩa lịch sử to lớn đối với dân tộc Việt Nam:

1. Khẳng định ý chí độc lập dân tộc:
   • Chứng minh khả năng tự giành và giữ nền độc lập của người Việt
   • Thể hiện tinh thần bất khuất, không chịu khuất phục trước ách đô hộ ngoại bang
2. Mở ra thời kỳ độc lập tự chủ:
   • Kết thúc hơn 500 năm Bắc thuộc
   • Tạo điều kiện cho sự phát triển toàn diện của đất nước
3. Củng cố ý thức dân tộc:
   • Tăng cường niềm tự hào và lòng tự tôn dân tộc
   • Tạo động lực cho sự đoàn kết và phát triển đất nước
4. Bài học về đoàn kết dân tộc:
   • Thể hiện sức mạnh của sự đoàn kết toàn dân
   • Chứng minh khả năng tập hợp lực lượng rộng rãi
5. Kinh nghiệm xây dựng và bảo vệ đất nước:
   • Tích lũy kinh nghiệm trong tổ chức bộ máy nhà nước độc lập
   • Rút ra bài học về cách thức đấu tranh giành và giữ độc lập
6. Tác động đến khu vực:
   • Ảnh hưởng đến cục diện chính trị khu vực Đông Nam Á
   • Tạo tiền lệ cho các dân tộc khác trong cuộc đấu tranh chống đế quốc
7. Nền tảng cho sự phát triển văn hóa:
   • Tạo điều kiện để phát triển một nền văn hóa dân tộc độc đáo
   • Kết hợp hài hòa giữa yếu tố bản địa và tinh hoa văn hóa Hán

Bảng so sánh tình hình trước và sau khi giành độc lập:

Việc giành độc lập kết thúc thời kỳ Bắc thuộc lần 2 không chỉ là một sự kiện lịch sử quan trọng mà còn là một bước ngoặt trong quá trình phát triển của dân tộc Việt Nam. Nó đặt nền móng cho sự hình thành và phát triển của một quốc gia độc lập, tự chủ, có bản sắc văn hóa riêng trong khu vực Đông Nam Á.

Bài học lịch sử từ thời kỳ Bắc thuộc lần thứ hai

Về xây dựng và bảo vệ chủ quyền quốc gia

Thời kỳ Bắc thuộc lần 2 để lại nhiều bài học quý giá về xây dựng và bảo vệ chủ quyền quốc gia:

1. Tầm quan trọng của độc lập, tự chủ:
   • Độc lập là điều kiện tiên quyết cho sự phát triển đất nước
   • Cần luôn đề cao tinh thần tự lực, tự cường
2. Xây dựng lực lượng quốc phòng mạnh:
   • Cần có quân đội hùng mạnh để bảo vệ đất nước
   • Kết hợp giữa xây dựng lực lượng vũ trang và phát huy sức mạnh toàn dân
3. Chính sách đối ngoại khôn khéo:
   • Cần có chính sách ngoại giao linh hoạt, phù hợp với từng thời kỳ
   • Biết lợi dụng mâu thuẫn của kẻ thù để bảo vệ lợi ích quốc gia
4. Đoàn kết dân tộc:
   • Sức mạnh đoàn kết là yếu tố quyết định thắng lợi
   • Cần xây dựng khối đại đoàn kết toàn dân tộc
5. Phát triển kinh tế làm nền tảng cho quốc phòng:
   • Kinh tế phát triển là cơ sở vật chất cho quốc phòng vững mạnh
   • Cần kết hợp chặt chẽ giữa phát triển kinh tế và củng cố quốc phòng
6. Giữ gìn bản sắc văn hóa dân tộc:
   • Văn hóa là nền tảng tinh thần của độc lập dân tộc
   • Cần tiếp thu có chọn lọc tinh hoa văn hóa nước ngoài, nhưng vẫn giữ gìn bản sắc riêng

Bảng so sánh bài học lịch sử và ứng dụng hiện nay:

Những bài học này vẫn còn nguyên giá trị trong công cuộc xây dựng và bảo vệ đất nước Việt Nam hiện nay. Việc vận dụng sáng tạo những bài học này sẽ giúp Việt Nam:

1. Giữ vững độc lập, chủ quyền trong bối cảnh toàn cầu hóa
2. Xây dựng nền quốc phòng toàn dân vững mạnh
3. Thực hiện chính sách đối ngoại độc lập, tự chủ, đa dạng hóa và đa phương hóa
4. Tăng cường đại đoàn kết dân tộc, tạo sức mạnh nội lực
5. Phát triển kinh tế bền vững, kết hợp với bảo vệ môi trường và an sinh xã hội
6. Bảo tồn và phát huy bản sắc văn hóa dân tộc trong quá trình hội nhập quốc tế

Về đoàn kết dân tộc và tinh thần đấu tranh

Thời kỳ Bắc thuộc lần 2 cung cấp nhiều bài học quý giá về đoàn kết dân tộc và tinh thần đấu tranh:

1. Sức mạnh của đoàn kết:
   • Đoàn kết là yếu tố quyết định thắng lợi trong các cuộc khởi nghĩa
   • Cần xây dựng khối đại đoàn kết toàn dân tộc, vượt qua mọi rào cản
2. Vai trò của lãnh đạo tài năng:
   • Lãnh đạo sáng suốt là nhân tố quan trọng trong thành công của các cuộc đấu tranh
   • Cần phát hiện, đào tạo và sử dụng nhân tài
3. Tinh thần yêu nước, bất khuất:
   • Lòng yêu nước là động lực mạnh mẽ trong đấu tranh giành độc lập
   • Cần giáo dục và phát huy tinh thần yêu nước trong mọi thế hệ
4. Kiên trì, bền bỉ trong đấu tranh:
   • Đấu tranh giành độc lập là quá trình lâu dài, đòi hỏi sự kiên trì
   • Cần có ý chí và quyết tâm cao, không nản lòng trước khó khăn, thất bại
5. Kết hợp nhiều hình thức đấu tranh:
   • Sử dụng linh hoạt các hình thức đấu tranh: vũ trang, chính trị, ngoại giao
   • Cần biết lựa chọn phương thức đấu tranh phù hợp với từng hoàn cảnh
6. Phát huy sức mạnh của quần chúng:
   • Nhân dân là lực lượng quyết định thắng lợi của cách mạng
   • Cần động viên, tổ chức và phát huy sức mạnh của toàn dân

Bảng so sánh bài học về đoàn kết và đấu tranh qua các thời kỳ:

Những bài học này có ý nghĩa quan trọng đối với công cuộc xây dựng và bảo vệ Tổ quốc Việt Nam hiện nay:

1. Tiếp tục củng cố và phát huy sức mạnh đại đoàn kết toàn dân tộc
2. Chú trọng đào tạo, bồi dưỡng nhân tài cho đất nước
3. Giáo dục lòng yêu nước, tinh thần dân tộc cho các thế hệ
4. Kiên trì con đường độc lập dân tộc và chủ nghĩa xã hội
5. Kết hợp sức mạnh dân tộc với sức mạnh thời đại
6. Phát huy vai trò làm chủ của nhân dân trong xây dựng và bảo vệ Tổ quốc

Việc vận dụng sáng tạo những bài học này sẽ giúp Việt Nam vượt qua mọi thách thức, tiếp tục con đường phát triển và hội nhập quốc tế, đồng thời giữ vững độc lập, chủ quyền và bản sắc dân tộc.

Về giao lưu và tiếp biến văn hóa

Thời kỳ Bắc thuộc lần 2 cung cấp nhiều bài học quý giá về giao lưu và tiếp biến văn hóa:

1. Tiếp thu có chọn lọc:
   • Biết tiếp nhận những yếu tố tiến bộ từ văn hóa ngoại lai
   • Đồng thời, giữ gìn và phát huy bản sắc văn hóa dân tộc
2. Khả năng thích ứng và sáng tạo:
   • Biết điều chỉnh, cải biến các yếu tố văn hóa ngoại lai cho phù hợp
   • Tạo ra những giá trị văn hóa mới, độc đáo trên nền tảng giao thoa
3. Duy trì bản sắc trong giao lưu:
   • Giữ gìn ngôn ngữ, phong tục tập quán dân tộc
   • Phát triển các hình thức văn hóa, nghệ thuật truyền thống
4. Tầm quan trọng của giáo dục:
   • Giáo dục đóng vai trò quan trọng trong việc bảo tồn và phát triển văn hóa
   • Cần kết hợp giữa học tập tinh hoa nước ngoài và giữ gìn giá trị truyền thống
5. Vai trò của trí thức:
   • Tầng lớp trí thức đóng vai trò quan trọng trong tiếp biến văn hóa
   • Cần đào tạo đội ngũ trí thức am hiểu cả văn hóa dân tộc và thế giới
6. Giao lưu văn hóa và phát triển kinh tế-xã hội:
   • Giao lưu văn hóa góp phần thúc đẩy phát triển kinh tế-xã hội
   • Cần tận dụng giao lưu văn hóa để nâng cao vị thế quốc gia

Bảng so sánh quá trình tiếp biến văn hóa qua các giai đoạn:

Những bài học này có ý nghĩa quan trọng đối với Việt Nam trong bối cảnh hội nhập quốc tế hiện nay:

1. Tiếp tục tiếp thu có chọn lọc tinh hoa văn hóa thế giới
2. Phát huy sức sáng tạo trong việc kết hợp yếu tố truyền thống và hiện đại
3. Bảo tồn và phát huy bản sắc văn hóa dân tộc trong quá trình hội nhập
4. Đầu tư phát triển giáo dục, đào tạo nguồn nhân lực chất lượng cao
5. Phát huy vai trò của đội ngũ trí thức trong phát triển văn hóa
6. Tận dụng giao lưu văn hóa để nâng cao vị thế quốc gia trên trường quốc tế

Việc vận dụng sáng tạo những bài học này sẽ giúp Việt Nam vừa hội nhập sâu rộng vào nền văn hóa thế giới, vừa giữ gìn và phát huy được bản sắc văn hóa dân tộc độc đáo của mình.

Kết luận, thời kỳ Bắc thuộc lần 2 (43 – 544) là một giai đoạn lịch sử đầy thử thách nhưng cũng để lại nhiều bài học quý giá cho dân tộc Việt Nam. Những bài học về xây dựng và bảo vệ chủ quyền quốc gia, về đoàn kết dân tộc và tinh thần đấu tranh, cũng như về giao lưu và tiếp biến văn hóa vẫn còn nguyên giá trị trong công cuộc xây dựng và phát triển đất nước hiện nay. Việc nghiên cứu và vận dụng sáng tạo những bài học này sẽ giúp Việt Nam vững bước trên con đường hội nhập quốc tế, đồng thời giữ vững bản sắc dân tộc và độc lập chủ quyền của mình.

Lịch Sử - Văn Hóa

Kho tàng Lịch sử và Văn hóa: Khám phá di sản văn hóa và sự phát triển lịch sử.