Tình hình đất nước những năm đầu triều Mạc như thế nào?

Tổng quan về triều đại nhà Mạc

Nhà Mạc (chữ Hán: 莫朝 – Mạc triều) là một triều đại quân chủ trong lịch sử Việt Nam, được thành lập bởi Mạc Đăng Dung vào năm 1527 và kéo dài đến khoảng năm 1592 tại kinh đô Thăng Long, sau đó tiếp tục tồn tại ở vùng biên giới phía Bắc đến năm 1677. Triều đại này trải qua 5 đời vua chính: Mạc Đăng Dung (1527-1529), Mạc Đăng Doanh (1530-1540), Mạc Phúc Hải (1541-1546), Mạc Phúc Nguyên (1547-1561) và Mạc Mậu Hợp (1562-1592).

Dù bị nhiều sử gia thời Lê-Trịnh và Nguyễn coi là triều đại “ngoại đạo” hay “nguỵ triều”, nhưng các nghiên cứu hiện đại đã công nhận những đóng góp tích cực của nhà Mạc trong việc ổn định đất nước sau giai đoạn khủng hoảng của nhà Lê sơ.

Bối cảnh lịch sử và nhân vật chính

Tình hình xã hội cuối thời Lê sơ

Bối cảnh chính trị-xã hội và ảnh hưởng nước ngoài

Cuối thời Lê sơ, tình hình đất nước rơi vào khủng hoảng trầm trọng. Theo các tài liệu lịch sử, giai đoạn này chứng kiến sự kiện chưa từng có trong lịch sử: 5 vua bị giết, 2 vụ tiếm ngôi xưng vương, các phe phái tiêu diệt lẫn nhau khiến sức lực suy tàn, nhân tài cạn kiệt, dân tình khổ cực. Nam – Bắc phân tranh, các thế lực cát cứ nổi lên khắp nơi, nhiều phe phái tiêu diệt lẫn nhau.

Về kinh tế, nạn đói kém thường xuyên xảy ra, nông nghiệp sa sút tiêu điều, thiên tai hạn hán, lũ lụt hoành hành. Tình trạng bao chiếm ruộng đất đã tước đoạt một cách công khai số ruộng đất vốn ít ỏi của nông dân, số ruộng tư hữu ngày càng nhiều và tình trạng bóc lột nông dân đến cùng cực càng trở nên phổ biến.

Sự suy tàn của triều Lê và nhu cầu thay đổi

Đầu thế kỷ XVI, sau thời kỳ phát triển cực thịnh dưới thời vua Lê Thánh Tông, nhà Lê sơ đã bắt đầu suy thoái nghiêm trọng. Theo chính sử nhà Lê: “Từ vua Uy Mục trở đi, cơ nghiệp nhà Lê mỗi ngày một suy dần, không có vua nào làm được việc nhân chính…”. Các vua Lê cuối cùng như Lê Uy Mục, Lê Tương Dực, Lê Chiêu Tông, và Lê Cung Hoàng đều không đủ khả năng điều hành đất nước.

Xem thêm: Đại tá Phạm Ngọc Thảo: Huyền thoại “điệp viên hoàn hảo” trong lịch sử Việt Nam

Trong lời hịch của mình, bảng nhãn Lương Đắc Bằng đã phải thốt lên: “dùng ngón ngầm để vét vơ tiền của, càng mặc sức tham lam. Bốn biển đã khôn cùng, muôn dân đều sầu oán”. Đây là một trong những lý do chính khiến Mạc Đăng Dung có cơ hội nắm quyền và thiết lập triều đại mới.

Mạc Đăng Dung và sự nghiệp sáng lập triều Mạc

Tiểu sử và con đường lên ngôi

Mạc Đăng Dung sinh năm Quý Mão (1483) tại làng Cổ Trai, huyện Nghi Dương, phủ Kinh Môn, trấn Hải Dương (nay thuộc xã Ngũ Đoan, huyện Kiến Thụy, Hải Phòng). Ông xuất thân từ một gia đình nghèo, làm nghề đánh cá, nhưng lại thuộc dòng dõi, con cháu của những danh nho đời Trần.

Con đường quan lộ của Mạc Đăng Dung bắt đầu khi ông thi đậu Võ trạng nguyên trong cuộc thi tuyển võ sĩ tại Giảng Võ đường ở Thăng Long dưới triều Lê Uy Mục. Từ vị trí khiêm tốn này, nhờ tài thao lược và mưu trí, ông đã nhanh chóng thăng tiến và cuối cùng lên ngôi vua vào năm 1527, đặt niên hiệu là Minh Đức, sáng lập triều đại nhà Mạc.

Tư tưởng chính trị và chiến lược cai trị

Với cách nhìn khoáng đạt của một con người xuất thân từ nghề chài lưới ở vùng biển, những chủ trương chính sách của nhà Mạc không quá khắt khe, chặt chẽ như thời Lê sơ. Buổi ban đầu, khi chính quyền hãy còn trong trứng nước, vì sợ lòng người “nhớ về vua cũ”, dễ sinh biến loạn, nên sách lược của nhà Mạc là mọi việc vẫn phải tuân theo pháp độ của triều Lê.

Tuy nhiên, chỉ sang năm sau (1528), Mạc Đăng Dung muốn đổi làm chính lệnh mới đã cho thay đổi một số qui định chiểu theo phép tắc của nhà Mạc. Tháng giêng năm Mậu Tý (1528), Mạc Đăng Dung đã cho đúc tiền, ban hành cho các xứ để thông dụng.

Các sự kiện chính và bước ngoặt lịch sử

Tình hình kinh tế-xã hội những năm đầu triều Mạc

Sự ổn định và phát triển kinh tế

Tình hình đất nước những năm đầu triều Mạc đặc biệt là giai đoạn Mạc Thái Tông (Mạc Đăng Doanh) trị vì, được coi là thời kỳ đỉnh cao của nhà Mạc. Lúc đó nhà Lê chưa trung hưng, toàn cõi do nhà Mạc cai quản, cảnh thịnh trị được các sử gia nhà Lê – triều đại đối địch với nhà Mạc – soạn Đại Việt sử ký toàn thư, phải ghi nhận: “đêm ngủ không đóng cửa, ngoài đường không ai nhặt của rơi”.

Về kinh tế, nhà Mạc đã có chính sách khuyến nông, ưu tiên cấp ruộng đất cho binh lính, chú trọng khẩn hoang, lập làng, đắp đê. Mạc Thái Tổ đã đưa ra một số quy chế về ruộng đất bao gồm: binh điền, lộc điền, quân điền, dựa trên các quy chế đã có từ thời Hồng Đức (Lê Thánh Tông) hay việc cho đúc tiền Thông Bảo.

Sử chính thống của triều Lê – dù đứng trên lập trường coi nhà Mạc là ngụy triều cũng phải thừa nhận từ năm 1532 rằng:

“Từ đấy, người buôn bán và người đi đường đều đi tay không, ban đêm không có trộm cắp, trâu bò thả chăn không phải đem về, chỉ mỗi tháng kiểm soát một lần, hoặc có sinh đẻ cũng không thể biết là vật của nhà mình. Trong khoảng vài năm, đường sá không nhặt của rơi, cổng ngoài không đóng, thường được mùa to, trong cõi tạm yên.”

Chính sách phát triển thương mại và văn hóa

Khác với thời Lê sơ với chính sách “trọng nông, ức thương”, nhà Mạc có chính sách rất cởi mở với nội thương và ngoại thương, phát triển sản xuất hàng hóa, thông thương thị trường nội địa với nước ngoài. Nhà Mạc đã khuyến khích lập chợ, xây dựng hải cảng, mở xưởng đóng tàu thuyền.

Những phát hiện khảo cổ học gần đây đã cho thấy rõ sự phát triển đó. Ví dụ như ở Hải Dương (vùng đất căn bản của nhà Mạc), các cuộc khai quật đã tìm thấy nhiều đồ gốm thế kỷ XVI, hay như cuộc khai quật vùng biển Cù Lao Chàm (Quảng Nam) từ năm 1999 – 2002 đã phát hiện con tàu cổ chở gốm sứ thời Mạc xuất khẩu ra nước ngoài bị đắm. Minh chứng rõ ràng nhất là gốm Chu Đậu thời kỳ này đã theo thuyền buồm sang Trung Quốc, Nhật Bản và các nước phương tây.

Tổ chức chính quyền và cải cách hành chính

Cơ cấu bộ máy nhà nước

Mở đầu một vương triều mới trong bối cảnh chính trị không thuận lợi, nhà Mạc tập trung củng cố chính quyền và kỷ cương đất nước vốn đã trở nên vô cùng rệu rã bằng cách tổ chức lại bộ máy quan lại. Triều đình nhà Mạc cũng gồm đủ các ban văn võ, đứng đầu là vua. Bộ máy chính quyền của nhà Mạc từ trung ương đến các địa phương được tổ chức theo mô hình một nhà nước quân chủ quan liêu trung ương tập quyền chuyên chế như ở thế kỷ XV.

Xem thêm: So Sánh chiến tranh Đặc Biệt và chiến tranh Cục Bộ trong lịch sử kháng chiến Việt Nam

Tháng 10 năm 1528, Mạc Đăng Dung sai bề tôi là Quốc Hiến bàn định binh chế, điền chế, lộc chế và đặt ra bốn vệ Hưng Quốc, Chiêu Vũ, Cẩm Y, Kim Ngô; năm phủ cùng các vệ sở trong ngoài với các ty sở thuộc. Tuy nhiên, tên của các ty (Thừa ty, Đô ty, Hiến ty) và tên quan cùng số nhân viên binh lính các nha môn thì vẫn phỏng theo quan chế của triều Lê.

Cải cách luật pháp và quân sự

Hệ thống luật pháp hoàn bị của nhà Lê về cơ bản vẫn được duy trì, nhưng vào cuối năm 1528 Mạc Đăng Dung đã giao cho Nguyễn Quốc Hiến xem xét điều chỉnh lại cho phù hợp với tình hình mới, đặc biệt là các chính sách liên quan đến điền chế, lộc chế.

Để có quân đội mạnh và chỉ huy thống nhất, nhà Mạc đã chấn chỉnh binh chế, phiên chế, tổ chức lại lực lượng các vệ, phủ, sở, ty. Nhà Mạc đặt ra 4 vệ Hưng Quốc, Chiêu Vũ, Cẩm Y, Kim Ngô. Bốn vệ vừa đặt thì nhà Mạc đã cho binh lính của các xứ lệ thuộc vào, như binh trấn xứ Hải Dương thuộc vào vệ Hưng Quốc, binh trấn xứ Sơn Nam thuộc vào vệ Chiêu Vũ, binh trấn xứ Sơn Tây thuộc vào vệ Cẩm Y và binh trấn xứ Kinh Bắc thuộc vào vệ Kim Ngô.

Ý nghĩa lịch sử và di sản của nhà Mạc

Đóng góp trong các lĩnh vực

Thành tựu về giáo dục và văn hóa

Trong 65 năm tồn tại ở Thăng Long, nhà Mạc đã có những cống hiến đáng kể cho lịch sử Thăng Long và dân tộc trên nhiều lĩnh vực giáo dục, văn hóa, nghệ thuật. Theo PGS.TS Sử học Nguyễn Đức Nhuệ thì ở thời này giáo dục cũng có bước phát triển đáng ghi nhận, đây cũng là thời gian thành Thăng Long chứng kiến sự thăng hoa của mặt bằng trí thức so với thời cuối Lê sơ.

Dưới thời kỳ trị vì của mình, nhà Mạc tổ chức đều đặn 20 kỳ thi Hội, đào tạo được 20 trạng nguyên và khoảng 456 tiến sĩ. Đặc biệt có Nguyễn Thị Duệ người Chí Linh (Hải Dương) là người phụ nữ Việt Nam đầu tiên cải trang nam giới đi thi đỗ tiến sĩ dưới triều Mạc. Dưới thời nhà Mạc còn có nhiều nhân vật kiệt xuất khác như: Nguyễn Bỉnh Khiêm, Nguyễn Thiến, Nguyễn Quyện, Phùng Khắc Khoan, Giáp Hải, Phạm Quỳnh… là những trí thức lớn đóng vai trò quan trọng ở các thập kỷ sau này.

Ảnh hưởng đến bản sắc dân tộc

Dưới Vương triều Mạc, nhiều ngành nghệ thuật phát triển, một trong số đó phải kể đến nghệ thuật kiến trúc lâu đài và thành lũy. Hà Nội có sáu ngôi đình xây dựng dưới thời Mạc và tám ngôi đình khác được ghi chép trong văn bia, trong đó có hai ngôi đình kiến trúc còn khá nguyên vẹn, là đình Lỗ Hạnh (Bắc Giang) và đình Tây Đằng (Hà Nội).

Sự phát triển kinh tế những năm 30, 40 của thế kỷ XVI, việc trùng tu xây dựng các chùa chiền, đình quán, dưới triều Mạc tạo điều kiện cho xã hội Việt Nam phát triển vượt bậc. Nhìn chung, nhà Mạc vẫn duy trì mọi cơ cấu xã hội như thời Lê sơ đã dựng lên, nhưng với tầm nhìn cởi mở hơn.

Di tích, lễ hội và bảo tồn di sản nhà Mạc

Các di tích quốc gia liên quan đến nhà Mạc

Cụm di tích vương triều nhà Mạc tại Hải Phòng

Gần đây, Phó Thủ tướng Lê Thành Long đã ký quyết định xếp hạng di tích quốc gia đặc biệt đối với cụm di tích liên quan đến nhà Mạc ở Dương Kinh (huyện Kiến Thụy, Hải Phòng). Cụm di tích này gồm 5 địa điểm: Từ đường họ Mạc, khu tưởng niệm các vua nhà Mạc, chùa Trà Phương, chùa Nhân Trai, đền – chùa Hòa Liễu.

Khu tưởng niệm Vương triều Mạc là một trong những di tích lịch sử nổi tiếng của Kiến Thụy nói riêng và Hải Phòng nói chung. Khu tưởng niệm này nằm tại thôn Cổ Trai, xã Ngũ Đoan, huyện Kiến Thụy, cách trung tâm huyện khoảng 5,8 km. Công trình có quy mô bề thế với tổng diện tích quy hoạch 10,5 ha (hiện đã hoàn thành giai đoạn 1 và 2 trên diện tích 2,5 ha), bao gồm nhiều hạng mục như: Nghi môn ngoại, cầu đá, hồ cá, nghi môn nội, nhà văn bia, nhà giải vũ và nhà chính điện.

Bảo vật quốc gia và các lễ hội văn hóa

Trong khu chính điện của Khu tưởng niệm Vương triều Mạc cất giữ Định Nam Đao, thanh đao từng gắn với công lao sự nghiệp của Thái Tổ Mạc Đăng Dung, gắn với sự hưng vong của Vương triều nhà Mạc, được xem là “huyền tích quốc bảo” đã hơn 500 năm tuổi. Ngày 15/01/2020, thanh Định Nam Đao được công nhận là bảo vật quốc gia và được trưng bày tại khu di tích Vương triều Mạc.

Xem thêm: Giải Phóng Miền Nam: Hành Trình Lịch Sử và Di Sản 50 Năm

Ngoài bảo đao, khu di tích còn lưu giữ bình sứ in hình chùa Một Cột, chuông Đại Hồng Chung, chiêng đồng khắc rồng. Tại di tích này còn diễn ra Lễ hội khai bút đầu xuân từ mùng 6 đến mùng 8 Tết. Lễ hội này mang ý nghĩa tri ân Đức Thái tổ và các Tiên Đế Vương triều Mạc đã có công cao, đức lớn trong việc phát triển giáo dục và đào tạo nhân tài cho đất nước.

Kết luận

Tình hình đất nước những năm đầu triều Mạc cho thấy một sự chuyển biến tích cực từ giai đoạn khủng hoảng trầm trọng cuối thời Lê sơ sang thời kỳ ổn định và phát triển. Dưới sự lãnh đạo của Mạc Đăng Dung và các vua kế tiếp, nhà Mạc đã có những đóng góp quan trọng trong việc khôi phục và phát triển đất nước trên nhiều lĩnh vực, từ chính trị, kinh tế đến văn hóa, giáo dục.

Mặc dù sau này bị chính sử thời Lê-Trịnh coi là “ngụy triều”, nhưng không thể phủ nhận rằng triều đại nhà Mạc đã để lại những dấu ấn tốt đẹp cho lịch sử nước nhà giai đoạn nửa đầu thế kỷ XVI. Có thể nói, đất nước ta dưới thời nhà Mạc đã đạt được nhiều thành tựu rực rỡ và mạnh mẽ trên mọi lĩnh vực. Dù tồn tại trong một thời gian không dài – 65 năm ở kinh thành Thăng Long và hơn 70 năm tại Cao Bằng, nhưng nhiều dấu ấn của nhà Mạc trên các lĩnh vực kinh tế, chính trị, văn hóa, giáo dục… vẫn trường tồn cùng với thời gian, có ảnh hưởng lớn đến tiến trình phát triển của lịch sử dân tộc.

Ngày nay, lichsuvanhoa.com và các nhà nghiên cứu lịch sử đã có cái nhìn khách quan hơn về vương triều Mạc, đánh giá đúng những đóng góp của triều đại này đối với lịch sử dân tộc, đặc biệt là trong những năm đầu khi đất nước được đưa ra khỏi khủng hoảng và bước vào thời kỳ phát triển mới.

Các câu hỏi thường gặp

Vì sao nhà Mạc có thể ổn định đất nước sau thời kỳ khủng hoảng của nhà Lê sơ?

Nhà Mạc có thể nhanh chóng ổn định đất nước sau thời kỳ khủng hoảng của nhà Lê sơ nhờ nhiều yếu tố. Thứ nhất, Mạc Đăng Dung là người có tài năng quân sự và chính trị, biết cách tổ chức bộ máy nhà nước hiệu quả. Thứ hai, nhà Mạc đã áp dụng chính sách kinh tế cởi mở, khuyến khích phát triển nông nghiệp, thủ công nghiệp và thương mại. Thứ ba, họ duy trì và cải tiến hệ thống luật pháp, tổ chức thi cử đều đặn để tuyển chọn nhân tài. Thứ tư, nhà Mạc thực hiện chính sách ngoại giao khôn khéo, tránh xung đột với nhà Minh để tập trung xây dựng đất nước.

Chính sách kinh tế của nhà Mạc khác gì so với nhà Lê sơ?

Chính sách kinh tế của nhà Mạc có sự khác biệt rõ rệt so với nhà Lê sơ. Trong khi nhà Lê sơ theo đuổi chính sách “trọng nông, ức thương” (coi trọng nông nghiệp, kìm hãm thương mại), thì nhà Mạc lại áp dụng chính sách kinh tế cởi mở, khuyến khích cả nông nghiệp lẫn thương mại. Họ chú trọng khẩn hoang, lập làng, đắp đê phòng lụt, đồng thời khuyến khích lập chợ, xây dựng hải cảng và phát triển thủ công nghiệp. Đặc biệt, nhà Mạc đã thúc đẩy ngoại thương, với minh chứng là gốm Chu Đậu thời kỳ này đã được xuất khẩu sang nhiều nước trong khu vực và phương Tây.

Thành tựu tiêu biểu về giáo dục thời nhà Mạc là gì?

Dù phải đối mặt với nhiều khó khăn và chiến tranh, nhà Mạc vẫn chú trọng phát triển giáo dục và khoa cử. Thành tựu tiêu biểu về giáo dục thời nhà Mạc bao gồm: tổ chức đều đặn 20 kỳ thi Hội, đào tạo được 20 trạng nguyên và khoảng 456 tiến sĩ; xuất hiện nhiều nhân vật kiệt xuất như Nguyễn Bỉnh Khiêm, Nguyễn Thiến, Nguyễn Quyện, Phùng Khắc Khoan; đặc biệt có Nguyễn Thị Duệ – người phụ nữ Việt Nam đầu tiên cải trang nam giới đi thi đỗ tiến sĩ. Thời kỳ này cũng đánh dấu sự thăng hoa của mặt bằng trí thức tại Thăng Long so với giai đoạn cuối Lê sơ.

Có thể tham quan những di tích nào liên quan đến nhà Mạc ngày nay?

Hiện nay, có nhiều di tích liên quan đến nhà Mạc đã được công nhận là di tích quốc gia đặc biệt mà bạn có thể tham quan. Tiêu biểu nhất là cụm di tích liên quan đến nhà Mạc ở Dương Kinh (huyện Kiến Thụy, Hải Phòng) gồm 5 địa điểm: Từ đường họ Mạc, Khu tưởng niệm các vua nhà Mạc, chùa Trà Phương, chùa Nhân Trai, và đền – chùa Hòa Liễu. Ngoài ra còn có Thành nhà Mạc ở Lạng Sơn và một số di tích tại Cao Bằng, nơi nhà Mạc tiếp tục tồn tại sau khi rút khỏi Thăng Long. Những di tích này lưu giữ nhiều hiện vật quý như thanh Định Nam Đao, tượng Mạc Thái Tổ, bình sứ, chuông đồng và các văn bia có giá trị lịch sử cao.

Tình hình đất nước những năm đầu triều Mạc ảnh hưởng như thế nào đến Việt Nam hiện đại?

Tình hình đất nước những năm đầu triều Mạc đã để lại nhiều bài học và ảnh hưởng đối với Việt Nam hiện đại. Thứ nhất, cách tiếp cận cởi mở trong phát triển kinh tế của nhà Mạc cho thấy tầm quan trọng của việc kết hợp hài hòa giữa nông nghiệp và thương mại, giữa nội thương và ngoại thương – điều mà kinh tế Việt Nam hiện đại đang áp dụng. Thứ hai, chính sách chú trọng giáo dục và đào tạo nhân tài của nhà Mạc phản ánh tư tưởng “hiền tài là nguyên khí quốc gia” vẫn có giá trị đến ngày nay. Thứ ba, các di tích và lễ hội liên quan đến nhà Mạc hiện đang là điểm đến du lịch văn hóa hấp dẫn, góp phần phát triển kinh tế địa phương và quảng bá giá trị văn hóa dân tộc. Cuối cùng, cách nhìn khách quan, toàn diện hơn về nhà Mạc trong nghiên cứu lịch sử hiện đại giúp người Việt Nam hiểu rõ hơn về quá khứ và rút ra những bài học quý báu cho công cuộc xây dựng và phát triển đất nước hiện nay.

Nhấn ESC để đóng