Có thể bạn quan tâm:
Trịnh Nguyễn phân tranh bắt đầu từ năm 1627, đánh dấu thời điểm mà chúa Trịnh Tráng đem 20 vạn quân tiến đánh vùng đất Thuận Hóa do chúa Nguyễn Phúc Nguyên kiểm soát. Cuộc xung đột này mở đầu cho một thời kỳ chia cắt kéo dài trong lịch sử Việt Nam, với bảy lần giao tranh lớn diễn ra trong suốt 45 năm. Bài viết từ Lịch Sử – Văn Hóa sẽ phân tích chi tiết về thời điểm khởi đầu, nguyên nhân và diễn biến của cuộc chiến Trịnh Nguyễn mà nhiều người vẫn còn băn khoăn về mốc thời gian chính xác.
Tổng quan về thời kỳ Trịnh Nguyễn phân tranh
Trịnh Nguyễn phân tranh là thời kỳ đất nước Đại Việt bị chia cắt thành hai miền: Đàng Ngoài do các chúa Trịnh cai quản và Đàng Trong do các chúa Nguyễn cai quản, với ranh giới là sông Gianh thuộc tỉnh Quảng Bình ngày nay. Thời kỳ này kéo dài từ năm 1627 đến năm 1777, xuyên suốt hai thế kỷ 17 và 18 của lịch sử Việt Nam.
Mặc dù thời kỳ phân tranh Trịnh Nguyễn kéo dài 150 năm, nhưng giai đoạn có xung đột quân sự trực tiếp chỉ diễn ra trong khoảng 45 năm đầu (1627-1672). Trong giai đoạn này, hai bên đã có bảy lần giao tranh lớn, mà phần lớn do chúa Trịnh phát động. Sau đó, cả hai bên đều chấp nhận sự chia cắt với ranh giới là sông Gianh.
Bối cảnh lịch sử và nhân vật chính
Nguồn gốc mâu thuẫn giữa hai họ
Những biến động sau cái chết của Nguyễn Kim
Mâu thuẫn giữa hai họ Trịnh và Nguyễn có nguồn gốc sâu xa từ sau cái chết của Nguyễn Kim vào năm 1545. Nguyễn Kim là người đặt nền móng cho sự nghiệp phục hưng nhà Lê, nhưng sau khi ông qua đời vì bị Dương Chấp Nhất đầu độc, con rể là Trịnh Kiểm đã nắm quyền.
Trịnh Kiểm lo ngại sự lớn mạnh của con cái họ Nguyễn nên đã tìm cách loại trừ. Ông đã giết chết Nguyễn Uông (con trai cả của Nguyễn Kim) và âm mưu tiếp tục loại trừ Nguyễn Hoàng (con trai thứ của Nguyễn Kim).
Sự tách biệt và hình thành hai thế lực cát cứ
Lo sợ cho tính mạng, Nguyễn Hoàng đã xin Trịnh Kiểm cho vào trấn thủ vùng đất Thuận Hóa xa xôi vào năm 1558. Đây được xem là một nước cờ khôn ngoan, giúp Nguyễn Hoàng thoát khỏi sự kiểm soát của họ Trịnh và bắt đầu xây dựng cơ nghiệp riêng ở phương Nam.
Tại Thuận Hóa, Nguyễn Hoàng đã tạo dựng được cơ nghiệp vững chắc và dần dần trở thành một thế lực cát cứ ở miền Nam. Năm 1593, Trịnh Tùng (con trai Trịnh Kiểm) triệu Nguyễn Hoàng ra Bắc hội quân cùng đánh nhà Mạc. Nguyễn Hoàng mang quân ra Bắc được 8 năm thì đã trốn về Nam năm 1600 và từ đó không ra Bắc nữa.
Chúa Nguyễn Phúc Nguyên và sự trực tiếp đối đầu
Sự nghiệp và chính sách cứng rắn
Năm 1613, Nguyễn Hoàng qua đời, con trai thứ sáu là Nguyễn Phúc Nguyên (còn gọi là chúa Sãi) lên thay. Nguyễn Phúc Nguyên tiếp tục chính sách xây dựng và củng cố quyền lực ở phương Nam, đồng thời có thái độ tự chủ và bất tuân thượng lệnh của triều đình Lê-Trịnh ở phương Bắc.
Sự kiện từ chối nhận sắc phong
Năm 1623, chúa Trịnh Tráng gửi thư vào Nam trách tội Nguyễn Phúc Nguyên không triều cống và yêu cầu phải nộp thuế cũng như đưa con gái ra Bắc làm con tin. Nguyễn Phúc Nguyên đã từ chối và trả lời một cách thách thức. Sự kiện này được xem là “ngòi nổ” trực tiếp dẫn đến cuộc xung đột Trịnh Nguyễn bùng phát vào năm 1627.
Cuộc chiến bùng nổ năm 1627
Trận chiến đầu tiên tại cửa Nhật Lệ
Diễn biến và các lực lượng tham chiến
Tháng 3 năm 1627 (năm Đinh Mão), Trịnh Tráng đã đem 20 vạn quân thủy bộ tiến vào Nam, với danh nghĩa là đưa vua Lê đi “xem xét địa phương”. Quân Trịnh chia làm hai đạo do các tướng Nguyễn Khải và Lê Khuê chỉ huy, hội binh tại cửa Nhật Lệ (Quảng Bình).
Phía chúa Nguyễn, Nguyễn Phúc Nguyên đã cử các tướng Nguyễn Hữu Dật, Tôn Thất Vệ và con trai mình là Nguyễn Phúc Trung chỉ huy quân thủy bộ ra nghênh chiến. Cuộc giao tranh diễn ra quyết liệt tại vùng cửa biển Nhật Lệ.
Kết quả và tình hình sau trận đầu tiên
Ban đầu, quân Trịnh chiếm ưu thế nhờ quân số đông, nhưng sau đó quân Nguyễn đã phản công mạnh mẽ với sự hỗ trợ của đại bác kiểu Bồ Đào Nha, khiến quân Trịnh phải rút lui. Trận đánh thêm phần bất lợi cho quân Trịnh khi Nguyễn Hữu Dật còn phao tin ở miền Bắc có Trịnh Gia và Trịnh Nhạc âm mưu làm phản, khiến Trịnh Tráng lo sợ vội vàng rút quân về Bắc.
Sau trận đánh này, theo lời khuyên của Đào Duy Từ, chúa Nguyễn cho xây dựng hệ thống phòng thủ Lũy Thầy (còn gọi là Lũy Trường Dục) để chuẩn bị cho các cuộc tấn công tiếp theo của quân Trịnh.
Các cuộc chiến tiếp theo và sự đình chiến
Bảy cuộc chiến lớn (1627-1672)
Sau năm 1627, cuộc chiến Trịnh Nguyễn còn tiếp tục diễn ra với sáu lần giao tranh lớn nữa vào các năm 1633, 1643, 1648, 1655-1660, 1661-1662 và 1672. Trong đó, cuộc chiến năm 1655-1660 kéo dài nhất và là lần duy nhất do chúa Nguyễn phát động tấn công ra Bắc.
Trong bảy lần giao tranh này, không bên nào giành được ưu thế quyết định. Quân Trịnh tuy đông và mạnh hơn, nhưng quân Nguyễn lại có lợi thế về địa hình và hệ thống phòng thủ kiên cố, cùng với vũ khí hiện đại (đại bác) được cung cấp bởi người Bồ Đào Nha.
Hiệp định hòa bình và sự phân chia lãnh thổ
Năm 1672, sau lần tấn công cuối cùng không thành công, chúa Trịnh nhận thấy không thể thôn tính được chúa Nguyễn nên đã chấp nhận đình chiến. Hai bên đã đồng ý lấy sông Gianh (thuộc tỉnh Quảng Bình) làm ranh giới phân chia lãnh thổ Đại Việt thành hai miền:
- Đàng Ngoài: từ sông Gianh trở ra Bắc, do các chúa Trịnh cai quản, danh nghĩa là phục vụ nhà Lê.
- Đàng Trong: từ sông Gianh trở vào Nam, do các chúa Nguyễn cai quản, cũng danh nghĩa là thừa nhận nhà Lê.
Sự phân chia này tiếp tục duy trì trong hơn 100 năm tiếp theo, cho đến khi Tây Sơn nổi dậy và lật đổ cả hai chế độ vào cuối thế kỷ 18.
Ý nghĩa lịch sử và di sản
Hệ quả chính trị và xã hội
Sự hình thành hai vùng đất với đặc trưng riêng
Cuộc phân tranh Trịnh Nguyễn đã dẫn đến sự hình thành hai vùng lãnh thổ với những đặc trưng riêng biệt về chính trị, kinh tế và văn hóa:
- Đàng Ngoài: duy trì cấu trúc chính trị “vua Lê – chúa Trịnh”, với chúa Trịnh nắm thực quyền và vua Lê chỉ còn trên danh nghĩa. Kinh tế phát triển dựa trên nông nghiệp truyền thống và thương mại với Trung Hoa.
- Đàng Trong: do chúa Nguyễn cai quản, phát triển theo hướng mở cửa hơn, tiếp xúc nhiều với thương nhân và truyền giáo phương Tây, đồng thời tiếp tục mở rộng lãnh thổ về phía Nam.
Ảnh hưởng dài lâu đến bản sắc dân tộc
Mặc dù cuộc phân tranh Trịnh Nguyễn gây ra nhiều hệ quả tiêu cực như tàn phá ruộng đồng, làng mạc, thiệt hại về người và của, nhưng nó cũng tạo điều kiện cho sự hình thành nét văn hóa đặc trưng của từng vùng miền, góp phần làm phong phú thêm bản sắc văn hóa dân tộc Việt Nam.
Hơn nữa, trong thời kỳ này, chúa Nguyễn đã tiến hành mở rộng lãnh thổ về phía Nam, thực thi chủ quyền tại quần đảo Hoàng Sa và Trường Sa, góp phần tạo nên bản đồ Việt Nam như ngày nay.
Di tích và bảo tồn di sản
Các địa điểm lịch sử liên quan
Lũy Thầy và các công trình phòng thủ
Một trong những di tích quan trọng liên quan đến thời kỳ Trịnh Nguyễn phân tranh là Lũy Thầy (hay Lũy Trường Dục) do Đào Duy Từ thiết kế. Đây là hệ thống phòng thủ nổi tiếng được xây dựng sau cuộc tấn công đầu tiên của quân Trịnh vào năm 1627, trở thành “Vạn Lý Trường Thành” của Việt Nam.
Ngoài ra, khu vực cửa biển Nhật Lệ – nơi diễn ra trận đánh đầu tiên và nhiều trận đánh quan trọng khác trong cuộc chiến Trịnh Nguyễn – cũng là một địa điểm lịch sử quan trọng đáng được ghé thăm.
Các bảo tàng và công trình tưởng niệm
Hiện nay, nhiều bảo tàng địa phương ở các tỉnh Quảng Bình, Huế… có trưng bày các hiện vật, tài liệu liên quan đến thời kỳ Trịnh Nguyễn phân tranh. Đặc biệt, tại Quảng Bình – nơi có sông Gianh từng là ranh giới giữa Đàng Trong và Đàng Ngoài – còn giữ được nhiều dấu tích lịch sử từ giai đoạn này.
Kết luận
Trịnh Nguyễn phân tranh bắt đầu từ năm 1627 với cuộc tấn công của chúa Trịnh Tráng vào lãnh thổ của chúa Nguyễn Phúc Nguyên tại cửa biển Nhật Lệ. Cuộc xung đột này là kết quả của mâu thuẫn tích tụ giữa hai họ Trịnh và Nguyễn từ sau cái chết của Nguyễn Kim vào năm 1545, và trực tiếp bùng phát sau khi chúa Nguyễn từ chối phục tùng triều đình Lê-Trịnh vào năm 1623.
Sau 45 năm giao tranh (1627-1672) với bảy lần chiến sự lớn, cả hai bên đều nhận ra không thể thôn tính được nhau và chấp nhận phân chia đất nước lấy sông Gianh làm ranh giới. Sự chia cắt này kéo dài 150 năm (1627-1777) cho đến khi nhà Tây Sơn nổi dậy lật đổ cả hai chúa Trịnh và Nguyễn.
Mặc dù cuộc phân tranh Trịnh Nguyễn đã gây nhiều hệ quả tiêu cực cho đất nước, nhưng nó cũng góp phần tạo nên sự đa dạng trong văn hóa các vùng miền và thúc đẩy sự mở rộng lãnh thổ Việt Nam về phía Nam.
Theo trang lichsuvanhoa.com, thời kỳ này còn để lại nhiều di tích lịch sử, văn học, nghệ thuật quý giá, góp phần làm phong phú di sản văn hóa dân tộc Việt Nam và là bài học sâu sắc về sự đoàn kết dân tộc cho các thế hệ sau.
Câu hỏi thường gặp
Vì sao cuộc chiến Trịnh – Nguyễn kéo dài 45 năm nhưng sự phân chia kéo dài 150 năm?
Cuộc chiến Trịnh – Nguyễn chỉ kéo dài 45 năm (1627-1672) với bảy lần giao tranh lớn, nhưng sau đó cả hai bên đều nhận ra không thể thôn tính được nhau và đã chấp nhận đình chiến, lấy sông Gianh làm ranh giới. Sự phân chia này tiếp tục duy trì đến năm 1777 khi Tây Sơn nổi dậy lật đổ chúa Nguyễn ở Đàng Trong, và sau đó là chúa Trịnh ở Đàng Ngoài vào năm 1786. Cả hai bên đều có lợi ích riêng trong việc duy trì sự chia cắt này: chúa Trịnh tập trung tiêu diệt nhà Mạc ở Cao Bằng và củng cố quyền lực ở Đàng Ngoài, trong khi chúa Nguyễn tập trung mở rộng lãnh thổ về phía Nam và xây dựng cơ nghiệp riêng.
Vai trò của Đào Duy Từ trong cuộc chiến Trịnh – Nguyễn là gì?
Đào Duy Từ là một mưu sĩ tài ba phục vụ chúa Nguyễn Phúc Nguyên, đóng vai trò quan trọng trong việc củng cố phòng thủ cho Đàng Trong. Sau trận đánh đầu tiên năm 1627, ông đã đề xuất xây dựng hệ thống phòng thủ Lũy Thầy (hay Lũy Trường Dục) – một công trình phòng thủ kiên cố được ví như “Vạn Lý Trường Thành” của Việt Nam, giúp chặn đứng nhiều cuộc tấn công của quân Trịnh. Ngoài ra, ông còn là người đề xuất nhiều chiến lược quân sự và chính trị giúp chúa Nguyễn đối phó hiệu quả với thế lực mạnh hơn của chúa Trịnh, góp phần quyết định vào sự tồn tại và phát triển của Đàng Trong.
Có thể tham quan những di tích nào liên quan đến thời kỳ Trịnh – Nguyễn phân tranh?
Hiện nay, có nhiều di tích liên quan đến thời kỳ Trịnh – Nguyễn phân tranh mà du khách có thể tham quan:
- Di tích Lũy Thầy (Lũy Trường Dục) tại Quảng Bình – hệ thống phòng thủ do Đào Duy Từ thiết kế
- Khu vực cửa biển Nhật Lệ – nơi diễn ra trận đánh đầu tiên năm 1627
- Sông Gianh – ranh giới lịch sử giữa Đàng Trong và Đàng Ngoài
- Các bảo tàng lịch sử tại Quảng Bình, Thừa Thiên-Huế, Quảng Nam… có trưng bày hiện vật thời kỳ này
- Các di tích liên quan đến chúa Nguyễn tại Huế và chúa Trịnh tại Hà Nội
Những tác phẩm văn học, văn hóa nào được sáng tác trong thời kỳ này?
Thời kỳ Trịnh – Nguyễn phân tranh để lại nhiều tác phẩm văn học, văn hóa có giá trị:
- “Hoài Nam khúc” của Đào Duy Từ – bài thơ nổi tiếng thể hiện nỗi lòng của tác giả khi vào phục vụ chúa Nguyễn
- “Sãi Vãi” của Nguyễn Cư Trinh – tác phẩm châm biếm xã hội thời bấy giờ
- Các tác phẩm của Đoàn Thị Điểm, Nguyễn Hữu Hào và nhiều tác giả khác
- Nhiều ca khúc dân gian kể về cuộc chiến và sự chia cắt đất nước
- Các tác phẩm kiến trúc, điêu khắc đặc trưng của mỗi vùng miền phản ánh sự khác biệt văn hóa giữa Đàng Trong và Đàng Ngoài
Cuộc phân tranh Trịnh – Nguyễn ảnh hưởng như thế nào đến Việt Nam hiện đại?
Cuộc phân tranh Trịnh – Nguyễn đã để lại nhiều ảnh hưởng đến Việt Nam hiện đại:
- Góp phần hình thành nên sự đa dạng trong văn hóa, phong tục và khẩu âm giữa các vùng miền Bắc-Trung-Nam
- Là bài học lịch sử sâu sắc về sự đoàn kết dân tộc và tác hại của sự chia rẽ
- Mở rộng lãnh thổ Việt Nam về phía Nam dưới thời các chúa Nguyễn, tạo nên bản đồ Việt Nam như ngày nay
- Để lại nhiều di sản văn hóa, nghệ thuật đặc trưng của từng vùng miền, góp phần làm phong phú di sản văn hóa Việt Nam
- Là nguồn cảm hứng cho nhiều tác phẩm văn học, nghệ thuật, phim ảnh hiện đại về lịch sử Việt Nam
Để lại một bình luận