Cách đây hơn 6.000 – 5.000 năm trước Công Nguyên, khi con người còn sống trong các hang động và kiếm sống bằng săn bắt hái lượm, thì ở vùng đất Thanh Hóa và Ninh Bình ngày nay đã manh nha một nền văn hóa tiền sử rực rỡ mang tên Đa Bút. Với hơn 10 di tích được phát hiện, văn hóa Đa Bút đã để lại nhiều dấu ấn đặc sắc về một xã hội đang chuyển mình mạnh mẽ, mở đường cho sự phát triển của các nền văn minh nông nghiệp – kim khí sau này ở Việt Nam.

Khái quát về thời tiền sử Việt Nam

Khái niệm và phạm vi thời tiền sử

Thời tiền sử là giai đoạn phát triển của xã hội loài người trước khi có chữ viết. Ở Việt Nam, thời tiền sử kéo dài từ khi con người xuất hiện trên lãnh thổ này (khoảng 1 triệu năm trước) cho đến khoảng đầu Công nguyên. Đây là quãng thời gian rất dài, ghi dấu nhiều bước tiến quan trọng của cư dân cổ trong quá trình chinh phục và cải tạo tự nhiên.

Các giai đoạn phát triển của thời tiền sử Việt Nam

Căn cứ vào trình độ phát triển kinh tế – xã hội và đặc điểm của di tích, hiện vật khảo cổ, các nhà nghiên cứu chia thời tiền sử Việt Nam thành 3 thời đại chính:

• Thời đại đá cũ (cách đây 1 triệu năm – 10.000 năm): Con người sử dụng công cụ đá ghè đẽo thô sơ, sống du cư và khai thác tự nhiên.
• Thời đại đá mới (10.000 năm – 4000 năm trước): Xuất hiện công cụ đá mài toàn thân, đồ gốm, phát triển kinh tế nông nghiệp và định cư lâu dài.
• Thời đại kim khí (4000 năm – đầu Công nguyên): Phát minh kỹ thuật luyện kim, chế tác công cụ bằng đồng, sắt. Xã hội có sự phân hóa mạnh mẽ.

Nguồn tư liệu nghiên cứu

Tư liệu chính để tìm hiểu thời tiền sử là các di tích và di vật khảo cổ học. Đến nay, hàng nghìn di tích tiền sử đã được phát hiện trên khắp các vùng miền của đất nước, cung cấp những thông tin quý giá về đời sống vật chất và tinh thần của cư dân cổ. Bên cạnh đó, tư liệu dân tộc học, ngôn ngữ học, nhân chủng học cũng đóng góp những góc nhìn đa chiều về quá khứ xa xưa của dân tộc.

Văn hóa sơ khai (4000 – 2000 TCN)

Văn hóa Sa Huỳnh

Văn hóa Sa Huỳnh phân bố ở duyên hải miền Trung, từ Quảng Bình đến Bình Thuận, tồn tại vào khoảng 1000 TCN – 200. Đây là một nền văn hóa biển tiêu biểu với các di tích cư trú, mộ táng và xưởng chế tác đồ trang sức bằng đá quý, thủy tinh. Cư dân Sa Huỳnh sống chủ yếu bằng đánh bắt, khai thác tài nguyên biển và giao thương với các nền văn hóa trong khu vực Đông Nam Á.

Văn hóa Đồng Nai

Văn hóa Đồng Nai phát triển ở Nam Bộ vào khoảng 2000 – 1500 TCN. Các di tích tiêu biểu gồm Cái Vạn, Đốc Chùa, Bến Đò, Suối Linh… cho thấy một xã hội nông nghiệp trồng lúa nước bước đầu phát triển. Cư dân Đồng Nai đã biết đúc đồng để chế tác vũ khí, công cụ và đồ trang sức. Họ cũng có mối giao lưu mật thiết với cư dân ở Đông Nam Bộ và Tây Nguyên.

Văn hóa Phùng Nguyên

Văn hóa Phùng Nguyên xuất hiện ở Bắc Bộ và Bắc Trung Bộ vào khoảng 2000 – 1500 TCN. Các di chỉ nổi tiếng như Phùng Nguyên, Xóm Rền, Đồng Đậu… đã cung cấp nhiều hiện vật độc đáo như trống đồng, qua đồng, gương đồng, rìu đá có vai. Đây là giai đoạn phát triển rực rỡ của nghề luyện kim, mở đường cho sự ra đời của nền văn minh Đông Sơn sau này.

Văn hóa Bắc Sơn

Văn hóa Bắc Sơn phân bố rộng khắp ở miền núi phía Bắc vào khoảng 10.000 – 8000 năm trước. Tiêu biểu cho văn hóa này là các hang động như Bắc Sơn, Quỳnh Văn, Soi Nhụ… nơi phát hiện nhiều di cốt người, công cụ bằng đá, xương và vỏ nhuyễn thể. Cư dân Bắc Sơn sống chủ yếu bằng săn bắt, hái lượm. Họ đã biết chế tác đồ gốm thô và chôn người chết trong tư thế ngồi xổm.

Văn hóa thời kỳ kim khí (2000 TCN – 200 TCN)

Văn hóa Đông Sơn

Văn hóa Đông Sơn là đỉnh cao của thời đại đồ đồng ở Việt Nam, tồn tại vào khoảng 800 TCN – 200. Với hàng nghìn hiện vật độc đáo như trống đồng, thạp đồng, vũ khí, công cụ được phát hiện, Đông Sơn thể hiện một xã hội có tổ chức chặt chẽ, phân công lao động tinh vi và đời sống tâm linh phong phú. Cư dân Đông Sơn đã phát triển mạnh mẽ nghề trồng lúa nước, đúc đồng, dệt vải, làm gốm và giao thương rộng rãi với các nền văn hóa trong khu vực.

Văn hóa Gò Mun

Văn hóa Gò Mun phát triển ở Bắc Bộ vào khoảng 1000 – 600 TCN, tiếp nối truyền thống của văn hóa Phùng Nguyên. Các di chỉ tiêu biểu như Gò Mun, Vườn Chuối, Đông Sơn… đã cung cấp nhiều dụng cụ bằng đồng, sắt cùng đồ gốm trang trí hoa văn đặc sắc. Đây là thời kỳ chuyển tiếp từ đồ đồng sang đồ sắt, tạo tiền đề cho sự phát triển của xã hội cổ đại Việt Nam.

Văn hóa Óc Eo

Văn hóa Óc Eo ra đời và phát triển ở Nam Bộ từ đầu Công nguyên đến khoảng thế kỷ 7. Đây là một nền văn hóa đô thị sớm với nhiều dấu tích kiến trúc, điêu khắc, hệ thống thủy lợi và các mặt hàng gốm sứ, đồ trang sức cao cấp. Vương quốc Phù Nam gắn với văn hóa Óc Eo đã trở thành một trung tâm thương mại và tôn giáo lớn, có quan hệ rộng rãi với nhiều quốc gia trong khu vực Đông Nam Á và châu Á.

Ảnh hưởng của văn hóa nước ngoài

Ảnh hưởng của văn hóa Trung Quốc

Từ thời Đông Sơn, văn hóa Việt Nam đã chịu ảnh hưởng nhất định từ các nền văn hóa phương Bắc, đặc biệt là Trung Quốc. Nhiều yếu tố văn hóa như kỹ thuật trồng lúa nước, đúc đồng, làm gốm, nghi lễ tang ma… được cho là có nguồn gốc từ miền Nam Trung Quốc. Tuy nhiên, cư dân Việt cổ đã chọn lọc, tiếp biến các yếu tố ngoại lai để tạo nên bản sắc riêng, thể hiện qua các sáng tạo độc đáo như trống đồng Đông Sơn, mộ thuyền, mộ cự thạch…

Ảnh hưởng của văn hóa Ấn Độ

Từ đầu Công nguyên, văn hóa Ấn Độ bắt đầu du nhập vào Việt Nam qua con đường thương mại và truyền bá tôn giáo. Vương quốc Chăm Pa và Phù Nam là hai trung tâm tiếp nhận mạnh mẽ các yếu tố văn hóa Ấn Độ như Hindu giáo, Phật giáo, chữ viết, nghệ thuật kiến trúc và điêu khắc. Tuy nhiên, các yếu tố Ấn Độ đã được Việt hóa một cách linh hoạt, tạo nên những nét riêng trong văn hóa Chăm Pa và Óc Eo.

Ảnh hưởng của văn hóa Đông Nam Á

Nằm ở vị trí trung tâm của Đông Nam Á, Việt Nam sớm có mối giao lưu văn hóa mật thiết với các quốc gia trong khu vực. Từ thời đại đồ đá mới, nhiều dòng văn hóa như rìu bôn, rìu tứ giác đã lan tỏa khắp Đông Nam Á, trong đó có Việt Nam. Đến thời đại kim khí, sự giao thoa văn hóa càng mạnh mẽ hơn, thể hiện qua sự tương đồng về nhiều loại hình di vật như trống đồng, đồ trang sức, quan tài thuyền… Các mối liên hệ văn hóa này phản ánh quá trình định cư, giao thương của các tộc người Nam Đảo và Đông Á trên vùng đất Việt Nam.

Đặc điểm chung của văn hóa tiền sử Việt Nam

Nông nghiệp lúa nước

Trải qua hàng nghìn năm tiến hóa, cư dân tiền sử Việt Nam đã sớm phát triển nông nghiệp trồng lúa nước và đạt được những thành tựu đáng kể. Từ việc thuần hóa các giống lúa hoang dại, họ đã chọn lọc và lai tạo nhiều giống lúa có năng suất cao, chất lượng tốt. Đồng thời, hệ thống thủy lợi như đập, đê, kênh mương được xây dựng để tưới tiêu, giữ nước và phòng chống lũ lụt. Nông nghiệp lúa nước đã trở thành cơ sở kinh tế vững chắc, nuôi dưỡng các nền văn hóa lớn như Phùng Nguyên, Đông Sơn, Sa Huỳnh, Óc Eo.

Nghệ thuật điêu khắc

Điêu khắc là một trong những thành tựu nổi bật nhất của nghệ thuật tiền sử Việt Nam. Xuất hiện từ thời đại đá mới với các hoa văn hình học, động vật trên đồ gốm, nghệ thuật điêu khắc đạt đến đỉnh cao vào thời đại đồng thau với các tác phẩm trống đồng, tượng người, tượng thú mang phong cách độc đáo. Các đề tài chạm khắc chủ yếu xoay quanh đời sống sinh hoạt, tín ngưỡng và thần thoại, thể hiện tâm thức của người xưa về thế giới tự nhiên và siêu nhiên. Nghệ thuật điêu khắc tiền sử không chỉ có giá trị thẩm mỹ mà còn là những chứng cứ lịch sử quý giá, phản ánh trình độ tư duy và kỹ thuật của cha ông ta.

Nghệ thuật kim hoàn

Kim hoàn là một nghề thủ công mỹ nghệ xuất hiện sớm và phát triển rực rỡ trong thời tiền sử. Ngay từ thời đại đá mới, cư dân Việt cổ đã biết chế tác các loại đồ trang sức bằng đá quý, xương, vỏ nhuyễn thể. Bước sang thời đại kim khí, nghề kim hoàn phát triển mạnh mẽ với kỹ thuật đúc đồng, chế tác vàng bạc tinh xảo. Các sản phẩm nổi tiếng như gương đồng, vòng tay, chuỗi hạt, dây chuyền… vừa đáp ứng nhu cầu làm đẹp vừa thể hiện địa vị xã hội của chủ nhân. Nghệ thuật kim hoàn cổ đại đã đạt tới trình độ điêu luyện về kỹ thuật và tinh tế về thẩm mỹ, sánh ngang với các nền văn minh phương Đông cùng thời.

Hệ thống tín ngưỡng

Tín ngưỡng là một phần không thể thiếu trong đời sống tinh thần của cư dân tiền sử Việt Nam. Ngay từ thời đại đá cũ, con người đã biết chôn cất người chết cùng đồ tùy táng, thể hiện niềm tin vào sự tồn tại của linh hồn và thế giới tâm linh. Bước sang thời đại đồng thau, hệ thống tín ngưỡng phát triển đa dạng với nhiều hình thức thờ cúng tự nhiên, thần linh và tổ tiên. Các nghi lễ tín ngưỡng thường gắn với các sự kiện quan trọng như gieo trồng, thu hoạch, tang ma, cưới hỏi… Đồng thời, không gian thiêng cũng dần được kiến tạo với các khu mộ táng tập thể, đền đài, tháp miếu. Tín ngưỡng tiền sử vừa phản ánh nhu cầu tâm linh, vừa đóng vai trò điều tiết các mối quan hệ xã hội và củng cố trật tự cộng đồng.

Phong tục tập quán

Các phong tục tập quán của cư dân tiền sử Việt Nam rất phong phú và mang đậm bản sắc văn hóa địa phương. Trong sinh hoạt hằng ngày, họ có nhiều tục lệ liên quan đến ăn uống, ở, mặc như dùng bát đũa, nằm phản gỗ, mặc váy, xà rông… Trong quan hệ cộng đồng, nhiều tục lệ ra đời nhằm điều chỉnh các mối quan hệ xã hội như hôn nhân một vợ một chồng, ở rể, tảo hôn, thách cưới… Đặc biệt, các nghi lễ vòng đời đóng vai trò quan trọng, đánh dấu sự chuyển biến về địa vị cá nhân như lễ đầy tháng, lễ trưởng thành, lễ cưới, lễ tang… Phong tục tập quán truyền thống vừa thể hiện đời sống văn hóa đa dạng, vừa góp phần gìn giữ và phát huy các giá trị đạo đức, lối sống của dân tộc.

Ý nghĩa của nền văn minh tiền sử Việt Nam

Căn bản cho sự phát triển của văn hóa Việt Nam

Nền văn minh tiền sử là nền tảng vững chắc cho sự phát triển của văn hóa Việt Nam sau này. Nhiều thành tựu văn hóa như nông nghiệp lúa nước, nghề thủ công truyền thống, tín ngưỡng thờ cúng tổ tiên… đã được kế thừa và phát triển qua các thời kỳ lịch sử, trở thành những nét đẹp đặc trưng trong bản sắc văn hóa dân tộc. Đồng thời, tinh thần yêu nước, ý chí tự cường và lòng tự hào dân tộc cũng bắt nguồn từ những chiến công và sáng tạo của các thế hệ người Việt cổ, tạo động lực cho công cuộc dựng nước và giữ nước sau này.

Góp phần làm phong phú kho tàng văn hóa nhân loại

Với vị trí địa lý nằm ở trung tâm khu vực Đông Nam Á, Việt Nam từ sớm đã trở thành nơi giao thoa và tiếp biến của nhiều luồng văn hóa, tạo nên sự đa dạng và phong phú của nền văn minh tiền sử. Những phát kiến độc đáo như kỹ thuật trồng lúa nước, đúc đồng, chạm khắc đá, làm gốm… đã đóng góp những giá trị vật chất và tinh thần to lớn vào kho tàng văn hóa chung của nhân loại. Đồng thời, việc nghiên cứu nền văn minh tiền sử Việt Nam cũng góp phần làm sáng tỏ lịch sử hình thành và phát triển của các cộng đồng cư dân cổ ở khu vực Đông Nam Á và Đông Á.

Nguồn cảm hứng cho các hoạt động nghệ thuật, du lịch

Nền văn minh tiền sử Việt Nam là nguồn cảm hứng bất tận cho các hoạt động sáng tạo nghệ thuật đương đại. Nhiều họa sĩ, nhà điêu khắc, nhà thiết kế thời trang đã khai thác và vận dụng các motif trang trí, hình khối, màu sắc từ nghệ thuật tiền sử để tạo nên những tác phẩm mang hơi thở của thời đại nhưng vẫn đậm đà bản sắc dân tộc. Bên cạnh đó, các di tích khảo cổ tiền sử cũng trở thành những điểm đến hấp dẫn đối với du khách trong và ngoài nước. Việc tham quan, khám phá và trải nghiệm không gian văn hóa cổ xưa giúp du khách hiểu hơn về lịch sử và con người Việt Nam, đồng thời thúc đẩy phát triển du lịch, góp phần nâng cao đời sống của cộng đồng địa phương.

Như vậy, văn hóa Đa Bút nói riêng và nền văn minh tiền sử Việt Nam nói chung là một bức tranh đa sắc màu, phản ánh quá trình định cư lâu dài và sự phát triển không ngừng của con người trên mảnh đất hình chữ S. Qua hàng nghìn năm lịch sử với bao thăng trầm và biến động, những giá trị tinh hoa của văn hóa tiền sử vẫn luôn được gìn giữ và phát huy, trở thành động lực và nền tảng cho sự trường tồn của dân tộc Việt Nam.

Mỗi di tích, hiện vật tiền sử là một mảnh ghép quý giá, góp phần tái hiện bức tranh toàn cảnh về đời sống vật chất và tinh thần của cha ông ta. Đó cũng chính là cội nguồn sâu xa của lòng tự hào và ý thức bảo tồn di sản trong mỗi người Việt hôm nay. Chỉ khi hiểu và trân trọng quá khứ, chúng ta mới có thể vững bước tiến về tương lai, tiếp nối truyền thống ngàn năm văn hiến của dân tộc.

Lịch Sử - Văn Hóa

Kho tàng Lịch sử và Văn hóa: Khám phá di sản văn hóa và sự phát triển lịch sử.