Chiến Tranh Pháp – Đại Nam: Cuộc Xâm Lược Và Kháng Chiến Lịch Sử (1858-1884)

Tổng Quan

Chiến tranh Pháp – Đại Nam, còn được gọi là chiến tranh Pháp – Việt hoặc Pháp xâm lược Đại Nam, kéo dài 25 năm, 9 tháng và 5 ngày (từ ngày 1 tháng 9 năm 1858 đến ngày 9 tháng 6 năm 1885). Cuộc chiến bắt đầu khi liên quân Pháp-Tây Ban Nha tấn công cảng Đà Nẵng với lý do bảo vệ quyền lợi thương mại và truyền giáo. Kết thúc bằng chiến thắng của Pháp, cuộc chiến dẫn đến việc toàn bộ lãnh thổ Đại Nam bị chiếm đóng và thiết lập chế độ cai trị thực dân, mở đầu thời kỳ Pháp thuộc trong lịch sử Việt Nam.

Bối Cảnh Lịch Sử Và Nhân Vật Chính

Những Điều Kiện Dẫn Đến Chiến Tranh

Bối Cảnh Chính Trị Xã Hội Và Ảnh Hưởng Nước Ngoài

Giữa thế kỷ 19, trong khi các cường quốc phương Tây đang mở rộng ảnh hưởng toàn cầu, Đại Nam dưới triều Nguyễn vẫn theo đuổi chính sách “bế quan tỏa cảng”, hạn chế giao thương quốc tế. Đồng thời, hoạt động truyền giáo của các linh mục Pháp ngày càng gia tăng, tạo ra nhiều xung đột với chính quyền địa phương.

Đầu năm 1858, Đô đốc Charles Rigault de Genouilly đem quân đánh chiếm Đà Nẵng nhằm buộc triều Nguyễn phải chấp nhận cho các nhà truyền đạo Pháp độc quyền giảng đạo tại Đại Nam. Đây chính là bước khởi đầu cho cuộc xâm lược kéo dài của thực dân Pháp.

Sự Kiện Mở Đầu Và Mâu Thuẫn

Mặc dù các giáo sĩ Pháp từng khẳng định rằng người Pháp sẽ nhận được sự ủng hộ của giáo dân địa phương khi tấn công, nhưng thực tế họ chỉ gặp sự thờ ơ. Khi thấy triều đình không muốn thương nghị mà lại chuẩn bị kháng cự, cùng với tình trạng binh lính Pháp bị nhiễm dịch tả và sốt rét, Đô đốc Rigault de Genouilly đã quyết định thay đổi mục tiêu, chuyển hướng tấn công xuống phía Nam.

Xem thêm: Ý Nghĩa Lớn Nhất Của Cuộc Tổng Tiến Công Và Nổi Dậy Xuân Mậu Thân Năm 1968 Là Gì?

Nhà Nguyễn Và Chiến Lược Phòng Thủ

Triều Đình Nhà Nguyễn Và Vua Tự Đức

Vua Tự Đức (1829-1883), vị hoàng đế thứ tư của nhà Nguyễn, là người trực tiếp đối mặt với cuộc xâm lược của Pháp. Trong giai đoạn đầu, triều đình đã áp dụng chiến lược phòng thủ dựa trên hệ thống thành trì và đồn lũy. Tuy nhiên, sự chênh lệch về công nghệ quân sự đã khiến chiến lược này dần tỏ ra bất lực trước vũ khí hiện đại của đối phương.

Như các nhà sử học đã nhận định, quan điểm khoa học quân sự của vua quan nhà Nguyễn không vượt qua được khuôn khổ tư duy phong kiến. Việc không bắt kịp với thành tựu khoa học phương Tây thời Tự Đức khiến quân sự Đại Nam bị lạc hậu nghiêm trọng.

Những Tướng Lĩnh Tiêu Biểu

Trong số các tướng lĩnh chống Pháp, Nguyễn Tri Phương là nhân vật nổi bật nhất. Ông đã chỉ huy nhiều trận đánh quan trọng, bao gồm trận Đại đồn Chí Hòa năm 1861 và trận Hà Nội năm 1873. Mặc dù cuối cùng đều thất bại, nhưng tinh thần chiến đấu kiên cường của ông đã trở thành biểu tượng cho ý chí kháng chiến của dân tộc.

Các Sự Kiện Và Bước Ngoặt Quan Trọng

Những Trận Chiến Lớn

Trận Đà Nẵng (1858)

Tháng 8 năm 1858, liên quân Pháp-Tây Ban Nha đổ bộ tấn công cảng Đà Nẵng. Thành Điện Hải đã đóng vai trò quan trọng như một tiền đồn chống Pháp. Tại đây đã diễn ra nhiều trận đánh lớn, quân ta dũng cảm đánh trả quyết liệt và nhiều lần cản trở được bước tiến của quân địch như trận đánh ngày 01/9/1858 và ngày 20/4/1859.

Trận Thành Gia Định (1859)

Ngày 17 tháng 2 năm 1859, liên quân Pháp-Tây Ban Nha tấn công thành Gia Định. Dưới sự chỉ huy của Đô đốc Charles Rigault de Genouilly, quân Pháp với 2.000 binh lính và 8 tàu chiến đã đánh bại 2.000 quân chính quy của nhà Nguyễn dưới sự chỉ huy của Võ Duy Ninh và Lê Từ. Kết quả là thành Gia Định thất thủ, cả Võ Duy Ninh và Lê Từ đều tự vẫn để bảo toàn khí tiết.

Trận Đại Đồn Chí Hòa (1861)

Sau khi chiếm được thành Gia Định, do tình hình chiến sự tại Trung Quốc, kế hoạch xâm lược của Pháp tạm thời bị gián đoạn. Tướng Nguyễn Tri Phương đã tận dụng cơ hội này để xây dựng một hệ thống phòng thủ kiên cố – Đại đồn Chí Hòa, dài đến 3 km.

Tuy nhiên, vào ngày 24/2/1861, quân Pháp đã mở cuộc tấn công vào Đại đồn từ 4 giờ sáng. Mặc dù quân Đại Nam chiến đấu dũng cảm, thậm chí còn sử dụng cả voi chiến, nhưng với hỏa lực vượt trội, Pháp đã chiếm được đồn. Nguyễn Tri Phương bị thương nặng do một mảnh đại bác và buộc phải rút lui.

Trận Hà Nội (1873)

Ngày 20 tháng 11 năm 1873, đại tá Francis Garnier dẫn quân tấn công thành Hà Nội. Từ 6 giờ sáng, hai pháo thuyền trên sông Hồng đã bắn phá vào thành. Sau chỉ một giờ giao chiến, quân Pháp đã chiếm được thành. Nguyễn Tri Phương, lúc này là Khâm sai, đã bị thương nặng. Bị quân Pháp bắt, ông đã tuyệt thực và qua đời sau đó.

Trận Nam Định (1883)

Ngày 27 tháng 3 năm 1883, dưới sự chỉ huy của Henri Rivière, quân Pháp đã chiếm thành Nam Định sau khi tổng đốc từ chối gặp Rivière theo yêu cầu. Thiệt hại nặng nhất của quân Pháp trong trận này là cái chết của trung tá Carreau. Sự kiện này đánh dấu một bước leo thang quan trọng thể hiện tham vọng của người Pháp tại Bắc Kỳ.

Kết Cục Của Cuộc Chiến

Hiệp Ước Bất Bình Đẳng

Cuộc chiến đã kết thúc với một loạt các hiệp ước bất bình đẳng:

Hòa ước Nhâm Tuất (1862): Ngày 5 tháng 6 năm 1862, vua Tự Đức buộc phải ký hiệp ước nhượng ba tỉnh miền Đông Nam Bộ (Gia Định, Định Tường và Biên Hòa) cho Pháp.
Năm 1867: Pháp chiếm thêm ba tỉnh miền Tây Nam Bộ (Vĩnh Long, An Giang và Hà Tiên) mà không cần ký hiệp ước mới, tạo thành thuộc địa Nam Kỳ.
Hòa ước Thiên Tân (1884): Pháp và nhà Thanh ký kết, công nhận quyền bảo hộ của Pháp đối với Đại Nam.
Hòa ước Patenôtre (1884): Ngày 6 tháng 6 năm 1884, hiệp ước này chính thức chia Đại Nam thành ba xứ: Bắc Kỳ, Trung Kỳ và Nam Kỳ dưới ba chế độ khác nhau. Nam Kỳ trở thành thuộc địa trực tiếp của Pháp, trong khi Bắc Kỳ và Trung Kỳ đặt dưới sự bảo hộ của Pháp nhưng triều đình nhà Nguyễn vẫn có quyền hành chính danh nghĩa.

Xem thêm: Để tiến hành xâm lược Đại Việt, nhà Tống đã thực hiện biện pháp gì?

Hệ Quả Chính Trị Và Xã Hội

Cuộc chiến tranh Pháp – Đại Nam đã dẫn đến sự sụp đổ của một chế độ phong kiến độc lập và sự thiết lập chế độ thực dân kéo dài gần một thế kỷ. Việt Nam bị chia cắt thành ba miền với ba chế độ cai trị khác nhau: Nam Kỳ là thuộc địa, Bắc Kỳ và Trung Kỳ là xứ bảo hộ. Sự chia cắt này đã tạo ra những khác biệt sâu sắc về chính trị, kinh tế và văn hóa giữa các vùng miền, ảnh hưởng đến Việt Nam nhiều thập kỷ sau đó.

Ý Nghĩa Lịch Sử Và Di Sản

Tác Động Lịch Sử Và Văn Hóa

Bài Học Và Ý Nghĩa Hiện Đại

Chiến tranh Pháp – Đại Nam để lại nhiều bài học sâu sắc về sự cần thiết phải canh tân đất nước, tiếp thu khoa học kỹ thuật tiên tiến và đoàn kết toàn dân trước nguy cơ ngoại xâm. Như trang Lịch Sử – Văn Hóa đã phân tích, sự thất bại của nhà Nguyễn trước thực dân Pháp không chỉ do sự chênh lệch về quân sự mà còn do sự lạc hậu trong tư duy và khoa học quân sự.

Trong Việt Sử tân biên, tác giả Phạm Văn Sơn đã nhận định rằng nhà Nguyễn mất nước với phương Tây chủ yếu vì nền văn minh nông nghiệp Á Đông đã quá lạc hậu, yếu kém so với nền văn minh khoa học và cơ giới của phương Tây.

Ảnh Hưởng Đến Bản Sắc Dân Tộc

Mặc dù cuộc chiến kết thúc với thất bại của Đại Nam, nhưng tinh thần kháng chiến và ý chí độc lập dân tộc vẫn được nuôi dưỡng và phát triển. Những tấm gương hy sinh anh dũng như Nguyễn Tri Phương, Hoàng Diệu, Phan Thanh Giản… đã trở thành biểu tượng của lòng yêu nước, khơi dậy tinh thần đấu tranh trong các phong trào giải phóng dân tộc sau này.

Di Tích, Bảo Tàng Và Công Tác Bảo Tồn

Di Tích Lịch Sử Và Điểm Tham Quan

Nhiều di tích liên quan đến chiến tranh Pháp – Đại Nam vẫn còn được bảo tồn đến ngày nay:

Thành Điện Hải tại Đà Nẵng: xây dựng lần đầu tiên vào năm 1813 và dời về vị trí hiện nay vào năm 1823, là một trong những di tích lịch sử quan trọng bậc nhất của thành phố Đà Nẵng và là kiến trúc quân sự thời Nguyễn còn lại hiếm hoi ở Đà Nẵng hiện nay.
Bảo tàng Chứng tích Chiến tranh tại Thành phố Hồ Chí Minh: tọa lạc tại số 28 Võ Văn Tần, Phường 6, Quận 3, trưng bày nhiều tư liệu, hình ảnh, hiện vật về những chứng tích tội ác và hậu quả của các cuộc chiến tranh, bao gồm cả thời kỳ Pháp thuộc.
Nghĩa trủng Nam Ô tại Đà Nẵng: nơi yên nghỉ của hơn 400 ngôi mộ dân binh, nghĩa sĩ đã ngã xuống trong các trận chiến chống liên quân Pháp-Tây Ban Nha tại khu vực nhà trạm, đồn trại cửa sông Cu Đê, đồn Chơn Sảng.
Nghĩa địa Pháp-Tây Ban Nha (hay Nghĩa địa Y-Pha-Nho) nằm dưới chân núi Sơn Trà, Đà Nẵng: thiết lập lần đầu tiên vào năm 1897, là nơi chôn cất hài cốt của binh lính Pháp-Tây Ban Nha tử trận trong cuộc chiến.

Công Tác Giáo Dục Lịch Sử

Theo website lichsuvanhoa.com, các di tích liên quan đến chiến tranh Pháp – Đại Nam hiện nay đều được sử dụng như những địa điểm giáo dục lịch sử quan trọng. Các trường học thường tổ chức cho học sinh tham quan để hiểu thêm về lịch sử dân tộc và truyền thống yêu nước.

Xem thêm: Nhà Nguyễn đặt kinh đô ở đâu? Hành trình lịch sử, văn hóa và di sản của kinh đô Huế

Đặc biệt, các bảo tàng như Bảo tàng Chứng tích Chiến tranh không chỉ lưu giữ, bảo quản hiện vật lịch sử mà còn giáo dục công chúng, đặc biệt là thế hệ trẻ, về tinh thần đấu tranh bảo vệ độc lập tự do của Tổ quốc, về ý thức chống chiến tranh xâm lược, bảo vệ hòa bình và tinh thần đoàn kết hữu nghị giữa các dân tộc trên thế giới.

Kết Luận

Chiến tranh Pháp – Đại Nam là một sự kiện bi thảm trong lịch sử Việt Nam, đánh dấu sự kết thúc của một quốc gia độc lập và bắt đầu thời kỳ đô hộ thực dân. Cuộc chiến kéo dài với nhiều trận đánh ác liệt, từ Đà Nẵng, Gia Định đến Hà Nội, Nam Định đã chứng kiến sự hy sinh anh dũng của nhiều tướng lĩnh và nhân dân Việt Nam.

Mặc dù kết thúc bằng thất bại về mặt quân sự, cuộc chiến đã để lại nhiều bài học quý báu về sự cần thiết phải canh tân đất nước, tiếp thu tiến bộ khoa học kỹ thuật và củng cố sức mạnh dân tộc. Những giá trị đó vẫn còn nguyên tính thời sự trong công cuộc xây dựng và bảo vệ Tổ quốc ngày nay.

Câu Hỏi Thường Gặp

Vì sao Pháp muốn xâm lược Đại Nam?

Pháp xâm lược Đại Nam vì nhiều lý do chiến lược: mở rộng thị trường thương mại, tìm kiếm nguồn nguyên liệu, thiết lập căn cứ quân sự ở Đông Nam Á, và bảo vệ quyền lợi của các nhà truyền giáo. Đầu năm 1858, Đô đốc Charles Rigault de Genouilly đã tiến quân đánh chiếm Đà Nẵng với lý do buộc triều Nguyễn phải chấp nhận cho các nhà truyền đạo Pháp độc quyền giảng đạo tại Đại Nam. Tuy nhiên, mục tiêu thực sự là thiết lập một đế quốc thuộc địa ở Đông Dương trong bối cảnh chạy đua giành thuộc địa của các cường quốc châu Âu.

Vai trò của Nguyễn Tri Phương trong cuộc chiến là gì?

Nguyễn Tri Phương là một trong những tướng lĩnh tiêu biểu nhất của nhà Nguyễn trong cuộc chiến chống Pháp. Ông đã trực tiếp chỉ huy nhiều trận đánh quan trọng như trận Đại đồn Chí Hòa năm 1861 và trận Hà Nội năm 1873. Với tư duy chiến thuật sáng tạo, ông đã xây dựng hệ thống phòng thủ kiên cố như Đại đồn Chí Hòa. Tuy nhiên, do chênh lệch về vũ khí và công nghệ quân sự, các nỗ lực của ông không thể ngăn chặn được quân Pháp. Bị thương nặng trong trận Hà Nội 1873, ông đã tuyệt thực và qua đời, trở thành biểu tượng của tinh thần bất khuất dân tộc.

Có thể tham quan những di tích liên quan đến chiến tranh Pháp-Đại Nam ở đâu?

Hiện nay, có nhiều di tích liên quan đến cuộc chiến có thể tham quan:

Thành Điện Hải tại Đà Nẵng: một kiến trúc quân sự thời Nguyễn, nơi diễn ra nhiều trận đánh lớn chống lại liên quân Pháp-Tây Ban Nha.
Bảo tàng Chứng tích Chiến tranh tại TP.HCM: trưng bày nhiều hiện vật, tài liệu về các cuộc chiến tranh.
Nghĩa trủng Nam Ô tại Đà Nẵng: nơi yên nghỉ của hơn 400 ngôi mộ dân binh, nghĩa sĩ.
Nghĩa địa Pháp-Tây Ban Nha dưới chân núi Sơn Trà, Đà Nẵng: nơi chôn cất binh lính Pháp-Tây Ban Nha tử trận.

Những tài liệu và hiện vật lịch sử nào về cuộc chiến còn được bảo tồn?

Nhiều tài liệu và hiện vật lịch sử liên quan đến chiến tranh Pháp-Đại Nam vẫn được bảo tồn:

Các hiệp ước ký kết giữa triều Nguyễn và Pháp (Hòa ước Nhâm Tuất 1862, Hòa ước Giáp Tuất 1874, Hòa ước Patenôtre 1884)
Vũ khí, quân trang, quân dụng của cả hai bên tham chiến
Các tài liệu ghi chép của các nhân chứng, tướng lĩnh
Các bức thư, sắc lệnh, tấu chương của triều đình nhà Nguyễn
Hình ảnh, bản đồ, sơ đồ chiến trận

Đặc biệt, Bảo tàng Chứng tích Chiến tranh là nơi nghiên cứu, sưu tầm, lưu trữ, bảo quản và trưng bày nhiều tư liệu, hình ảnh, hiện vật về những chứng tích lịch sử liên quan đến thời kỳ này.

Cuộc chiến này ảnh hưởng như thế nào đến Việt Nam hiện đại?

Chiến tranh Pháp – Đại Nam đã để lại những ảnh hưởng sâu sắc đến Việt Nam hiện đại:

Về chính trị: Cuộc chiến đánh dấu sự khởi đầu của thời kỳ thuộc địa, làm thay đổi cơ cấu chính trị Việt Nam, đồng thời khơi dậy tinh thần dân tộc và các phong trào giải phóng dân tộc.
Về kinh tế: Pháp đã thiết lập nền kinh tế thuộc địa, xây dựng cơ sở hạ tầng theo mô hình phương Tây và đưa Việt Nam vào quỹ đạo của nền kinh tế thị trường thế giới.
Về văn hóa: Sự du nhập của văn hóa phương Tây, sự phổ biến của chữ quốc ngữ thay thế chữ Hán, hệ thống giáo dục mới và những thay đổi trong lối sống, phong tục tập quán.
Về xã hội: Hình thành các tầng lớp xã hội mới, thay đổi cấu trúc xã hội truyền thống.

Hiểu rõ về cuộc chiến này giúp chúng ta nhận thức sâu sắc hơn về giá trị của độc lập dân tộc, hòa bình và sự cần thiết phải không ngừng phát triển đất nước trên mọi phương diện.

Nhấn ESC để đóng